گوندێ خەتارێ و توافا مەزن
ئلیاس نەعمۆ خەتاری
گوندێ خەتارێ ناڤ ودەنگێ خۆ ھەیە ، لسەر ئاستێ عیراقێ مەزنترین گوندە ، ھەردیسان مەزنترین گۆندێ ئێزدیانە ، ناڤدارە ب پایتەختا ئێزدیخانێ جھێ بریار وتفاق و کۆمبونێت ئێزدیان بوو ، ھەردەم میرێ ئێزدیان و بابێ شێخ و ریھ سپیێن ئێزدیان گوندێ خەتارێ دەست نیشان دکر ژبۆ بریارێن گرنک وگشتی ئەوێن ب ئێزدیانڤە دگرێدای .
گوندێ خەتارێ ژ ئالیێ جۆگرافی ڤە : ئەڤ گوندە دکەڤیتە زنجیرا گۆندێن بن کەندی ، سەر ب ناحیا ئالقوش ڤە قەزا تلکێف پارێزگەھا نەینەوا ڤە ، تخوومێ خەتارێ گۆندێ تللسقۆف ئێ براێن کرستیانا د کەڤیتە ڕۆژ ھەلاتا خەتارێ دگەل گوندێ دؤغاتا ، ل باشورێ گوندی چەند گوندێن برایێن کیکانن وەک گوندێ تلسینێ و مەسقلاتێ ، ل رۆژ ئاڤا رێکا سەرەکییا دناڤبەرا دھۆک و موسل و کۆمەلگەھا بابیرێ و گوندێ تربەسبیێ و بەدریکی نه ، ل باکوورێ گوندی زنجیرا کەندییە لەوما ھەر ژ نێزیکی بەدریکێ ھەتا پشتا گوندێن دۆغاتا و سریشکا و خەوشابا ونفێریێ دبێژنە ڤان گوندان گوندێن بن کەندی ، دیسان ل باشوور گرێ خەتارێ ھەیە ئەڤ کرە ئت ژێدەرێن مێژووی دا تێتە بەحس کرن کو جھەکی گەڤن ودێرینە و لبن ڤی گری ئامیر و کەل و بەلێن دێرین و کەڤن ھەنە .
گوندێ خەتارێ ب چاندنیێ ئی بناڤ و دەنگە مینا چاندنا ( گەنم و جەھ و نەھک و نیسک و گندۆرێن خەتارێ ناڤێ خۆ ھەیە لدەڤەرێ ، خودانکرنا پەز و چێلان ژ مێژدا ژێدەرێ سەرەکی ئێ ڤی گوندی بوو ، چاندنی ھەر یە دێمییە ئانکو ل ھڤیا خودێ و بارینا بارانێ بوو بەرێ ونھۆ .
.مێژوو : گوندێ خەتارێ ژ کەڤنترین گوندێن پارێزگەھا نەینەوایە ، بەحسا خەتارێ دگەلەک ژێدەرێن مێژۆیدا تێتەکرن و گەڵەک دانعمەران بۆ مە بەحسا کەڤناتیا خەتارێ کریە ، ژواند دبێژن خەتار یا دەمێ دەقناوسی یە و دەمێ میرینشیا نەینەوایا و ناڤێ خەتارێ دئێتە گرێدان ب ( حەزەر ) ڤە ، ھندەک ژێدەر دبێژن گۆندێ خەتارێ رێیا بازرگانیێ بوو دناڤپەرا نەینەوا و شامێ دا لەوما دبێژنێ خەتار ( ئانکو خەتا ئێکێ و دۆغات خەتا دووێ وسرێشکا خەتا سێ یێ ) خەتێن بازرگانیێ بوون لسەر دەمێن بەرێ بوون ، ژ ئالیەکی دیڤە گوندێ خەتارێ ئاخەکە تایبەت لێ ھەیە وجھەک کو خەلکێ گوندی ئاخ ژێ دکۆلان دگۆتنێ جھێ ئاخ کۆلکێ ھەتا نھۆ یێ مای ئەڤ ئاخە دھاتە بکار ئینان ژبۆ چێکرنا ئامیرێن ( کالۆکی ) مینا دەنک و جەرک و سێنیک و کلۆسک و سەلەمێش و کەدۆنک و سندان و قەحفک وووو ھتد ، لەوما ژکەڤندا خەلکێ خەتارێ شارەزایەکە مەزن ھەبوو دڤی بواریدا ، ھندەک ژێدەر و سەرھاتیێن بەرێ بۆ مە خویا دکەن کو قوتابخانێن فێرکرنا ڤی کاری ھەبوون ل خەتارێ و قوتابی ژ نەینەوا و شامێ و ھەتا ھنەک جھێن دی دھاتن داکو فێری ڤی کاری بن ژبەرکو لسەر وی دەمی خەلک گەلەک ئی پێتڤی وان ئامیران و کەل و پەلان بوو ، لکەندێ خەتارێ گێچ وبەر لێ ھەنە ھەتا ئیرۆ ڕۆژ خەلک بخۆ بەرا رادکەن لەوما خانی و قەسرێن گێچ وبەران ل خەتارێ دھاتنە ئاڤاکرن و ھەتا ئیرۆ دخۆیانە ، ل دۆر وبەرێن گوندی خەلکێ بخۆ بیر دکولان ژبەرکو چوو ژێدەرێن ئاڤێ ل نێزیک نەبوون ، جھەکی تایبەت ھەبوو دگۆتنێ نواڵا بیران ژمارەکە بیران لێ ھاتبوونە کۆلان وخەلکێ بخۆ ئاڤ ژێ دکێشان کو ھەتا ئیڕۆ رۆژ ھندەک دکاریدانە شڤان پەزێ خۆ لسەر ئاڤددەن .
ل فەرمانا ئەرمەنییا بەشەک ژوان رەڤینە وھاتینە دۆر وبەرێن خەتارێ یە و کۆنێت خۆ لێ ڤەداینە و غەبرێن ئاڤێ لێ کۆلابوون لدۆرا گوندی ئێک ژوان مابوو ھەتا سالێن نۆتان دگۆتنێ غەبرا ھەسەدیێ لێ ئیرۆ نەمایە وجھێ وێ بوویە قوتابخانەیە ، ھەر وەسا خەلکێ گوندی بخۆ ھندەک غەبرێن دی کۆلابوون بۆ عەمبارکڕنا ئاڤا بارانێ وەکی غەبرا حەگیڤێرس و غەبرا مەندۆی و غەبرا نەبی نۆح ، پیڕە مێران دگۆت ل سالێن دەھان و بیستان مالەکە جھوو ڵ گوندێ خەتارێ بوو دگۆتنێ ئاقوبێ جھوو کرین و فرۆتنا کەڤلان دکر .
ھێرش و فەرمانا میرێ کۆرە بۆ سەر گوندێ خەتارێ ل ساڵا ١٨٣٢ زاینی رودا ، ل خەتارێ ب ھزارەھان خەلک ھاتنە کوشتن و خەندقاندن و رەڤاندن ، مال و پەز وچێلێن گوندی ھەموو برن کەس نەھێلان ھەموو کوشتن و رەڤاندن ، ھندەک خەلک ژگوندی رەڤین و ئەوێن ژدەرڤەی گوندی بتنێ ژڤێ فەرمانێ خلاسێ بوون .
جڤاک : بەری فەرمانا مللەتێ ئێزدی ل ٣⁄ ٨ ⁄ ٢٠١٤ ژمارا ئاکنجیێن خەتارێ نێزیکی ١٤ تا ١٥ ھزار کەسان بوون نێزیکی ١٢٠٠ مالان بوون لێ پشتی خەلکێ گوندی قەستا دەرڤەی وەلاتی کرین ڤێگاڤێ وەختە گوند بنیڤی بت ، گوندێ خەتارێ بتریا خەلکێ وی مریدن لێ شێخ لێ ھەنە و پیر لێ ھەنە ، گوند ژ ئێک عەشیرێ پێک دئێت ( عەشیرا خەتارێ ) ئیکە ژ مەزنترین عەشیرەتێن ئێزدیانە ، خەتاری ل بتریا گوند و گۆمەلگەھێن ئێزدیان ھەنە لێ ئەڤ عەشیرە ژ ھەفت بابکان بێک دئێت ئەڤەنە ( بن رەشکی – بن قەلکی – بن شەرەفی – بن زەغلی – بنۆتفی – کەرکیانی – عەلیخانی ) لێ مە گوندی ھەینە ل خەتارێ وەک قایدئ و ھەوێری وداکی و تربەسپیانی و قەسرونی و شنگالی و خالتی ژی لێ ھەینە ، مەجلسەک لگوندێ خەتارێ یاھەی ژ ھەفت کەسان پێکدھێت ھەر کەسەک ژ بابکەکییە کارێین گوندی و خێرا حەگیڤێرس برێڤەدبەن ، ل سالا ١٩٣٤ قوتابخانە ھاتە خەتارێ لێ دۆم نەکر و ھاتەگرتن ھەتا ساڵا ١٩٥٧ قوتابخانە ل خەتارێ ڤەبوو وکەفتە دکاردا ، نھۆ پێنچ قوتابخانێن سەرەتای و دوو ناڤنجی و ئێک ئامادەی ھەنە ، سەنتەرێ رەوشەنبیری و سەنتەرێ گەنجان وەدوو نڤیسینگەھێن لالش ویانا وەرزشی ھەنە ، بدەھان رەوشەنبیر و نڤیسەر وتختۆر و ئاندەزیار و مامۆستا دگەل رێژەیەکە باش یا قوتاێیان ل گۆندی ھەنە .
کۆچکا حەگیڤێرس ل خەتارێ گەلەک یە بناڤ ودەنگە رۆژانە دوو دەھنا دئێتەڤەکرن پیرەمێر لێ کۆمدبن میھڤانێن گوندی قەستا وێ کۆچکێ دکەن ، چھێ شرعەت و گەنگەشە و دان و ستاندنا خەلکێ گوندیە.
داب و نەریت : خەتار گوندەکی لسەر داب و نەریتێن باب کالێن خۆ مایە ، پوتە پێدانەکە مەزن ددەتە رێ و رسمێن ئاینی و رێ و رسمێن جڤاکی ھەر ژ پاراستنا جل و بەرگان و رێ و رسمێن شەھیان و داوەتان و عید و عەرەفاتان و تواف و گەرا تاۆسێ و بزرێ شیخادێ و خرڤەکرنا خێرێ بۆ لالشا نوورانی کۆمدکەن .
خلمەتا ئێزدیاتیێ ئەرکێ ھەری فەرە ل گوندێ خەتارێ
قەول بێژ و مجێور ھەر ژ گوندێ خەتارێ رادبن و پێشوازیا مێڤان و کەسێن قەستا بەر قوب وخاسا دکەن ، خلمەتکارێن خەتارێ ل لالشا نورانی دگەل خلمەتکارێن لالشێ بەردەوام قەستا زیارەتێ دکەن ل ھەموو رۆژێن خلمەتێ وەکی خلمەتا چنینا زەیتونا و عمبارکرنا وان ، چێکرنا زەیتێ بۆ ڤێخستنا چرایێن پیڕۆز ل لالش ، چێکرنا فتیلا ، پاقژکرنا ھوندر و ئاڤاھیێن گەلیێ لالش ، گۆتنا قسەت و چیرۆک و غەریبی و سەرھاتیێ ب تام و لەفزەت و خرڤەبوونا کەس و مرۆڤین دۆر وبەرێن وێ بۆ گوھداریا گۆتنێن خوش تایبەت ئاخفتنێت پیرە مێر و پیرە ژنان .
خەلکێ خەتارێ پوتە پێدانەکە مەزن د دەتە فلکلۆر و خلمەت و رێ و سمێن ئاینی ئێک ژ ھەژێکرنا ئێزدیاتیێ و دینێ تاۆسی مەلک گەڵەک یە پێ شرینە ، دوو ژبەرکو نەڤیێن فەرمانێنە ژ باب وکالان دا فێربوێنە ئێزدیاتیێ بپاڕێزن ژناڤ چۆنێ د سنگێ خۆدا ب رێ ورسم ب شیرەت و نەسیحەت ب گۆتن و شرۆڤەکرنا بەیت و قەسیدان ب داب و نەریت ب فەرزێن حەقیقەتێ و ب فەرزێن تەریقەتێ ب جل وبەڕگێن باب و بابیران ب حەژێکڕن و کارێ خلمەتێ وھاریکاریێ ل ھەر دەمەکی ، سێ خودانێ خەتاریا حەگیڤێرسە ژدوو برگەھا پێک دئێت ( حەکیم : ئانکو دختۆر ب دەستێ خۆ کارێ ساخلەمی دکر ژبۆ مللەتێ خۆ … فێرس : ئانکو سوارێ بەر گریێ ژ ئاخ و ئایین و مللەتێ خۆ دکەر ) لەوما خەتار نمونەیا گوندێ ئێزدیانە و ھەر دێ مینت پایتەختا مەزن یا ئێزدیخانێ .
توافا مەزن یا گوندێ خەتارێ : ڤێ ساڵێ توافا مەزن یا گوندێ خەتارێ دکەفتە ھەردوو رۆژێن ئینیێ و شەمبووێ لرێکەفتی ١٠ و ١١ ھەیڤا پێنج ، ژ رێ و رسمێن ڤێ توافێ لرۆژا پێنج شەمبووێ ھێڤارا توافێ یە وھەردوو رۆژێن ئینی و شەمبوو عیدا ھەرە مەزنە یا گوندێ خەتارێ یە ، ل ڤێ توافێ خەلک گەلەک لێ کۆمدبن بکەیف و خۆشی و شادی ، لفێن خاسا و باب چاکان نوو دکەن ب رەنگێن جوان رەنگێن رۆژێ ژوانە لفا قوبا حەگیڤێرس و لفا قوبا ئیزی و لفا قوبا مەلک فەخرەدین ل مەیدانا حەگیڤێرس لناڤەندا گوندێ خەتارێ ، لرۆژا ئینیێ پەریا حەگیڤێرس دئێتە سوارکرن ب کەیف و خۆشی و دھۆل وزرنا وگۆڤەند پەری ژ ھوندرێ حەگیڤێرس دئینەدەر پاشی دبەنە ھەتا نیڤەکا مەیدانێ و پاشی دزڤرینەڤە ھەتا ئاڤاھییا حەگیڤێرس جارەکە دی دبەنە ژۆر ، ل ڤێ عیدێ سمات دئێتە چێکرن ، خەلکێ گوندی تایبەت کابانی جلانکێن خۆ دبەنە بەر خاسا و مێھڤانێن توافێ توافیک و خەلکێن گوندی ل ھوندرێ حەگیڤێرس کۆمدبن ، مجێور و زەلامێن ئاینی قەول و بەیت و قەسیدان و نەسیحەتێن خێرێ رێزدکەن بۆ حازربویان ، جحێل وگەنجێن گوندی دکەڤنە جۆرێن گۆڤەند و دیلانان مینا ( گولشێنی و سێ پێچکی ودیلانا ملان ) بۆ ماوێ دوو رۆژا ھەتا دەمێ رۆژ ئاڤا ، ھەردەم توافا گۆندێ خەتارێ ب دیلانا پشت و بەرێ ڤەگێران یاکو بتریا ژن و زەلامێن مەزن تێدا پشکداردبن تواف بدووماھیک دئێت .
تشتێ ھەری جوان و رێک وپێک و پوتاپێدان ب کەلەپۆرێ باب وکالان ئەوە کو خەلکێ گوندێ خەتارێ خۆ ب جلو بەرگێن جوان و رەسەن ئێن ئێزدیان دکەن ، ئیرۆ رۆژ خەلکێ ئێزدی ب گشتی پوتە پێدانەکە مەزن و بەرفراھ داینە فلکلۆرێ رەسەن ئێ ئێزدیان تایبەت ل رۆژێن ھەلکەفت وعیدا دەمێ ژن و زەڵام پێکڤە بەرێ خۆ ددەنە ڤێ توافا ھۆسا یە مەزن دناڤا چارچوڤێ کەلپورێ باب کالێن ئێزدیان دا نیشانا ھەرە مەزنە یا ڤێ ئۆلا رەسەن و ڤی مللەتێ رەسەنە .
تُتاح هذه الصورة أيضا في: کوردی
