بۆچی ئەخلاقێ پراكتیكی؟
جوان عزەت
فەلسەفا ئەخلاقی دابەش دبت بۆ سێ بەشێن سەرەكی ئەو ژی ئەخلاقێ میتافیزیكی، و دەستووری و پراكیتكی (كرداری)، و پاشی ئەخلاقێ پراكتیكی دابەش دبتە سەر چەند بەشان مینا ئەخلاقێ پزیشكی، و رەوشەنبیری، و سیاسی، و یاسایی، و ئابووری و… هتد، ل ڤێرێ فاكتەرێ من دڤێت بكەمە بابەتێ شرۆڤەكرنێ ئەخلاقێ پراكتیكی یە، مادەم مرۆڤ د ژینگەهێ دا دژیت پێتڤیە مرۆڤ وەكو كردار ب ئەركێ خۆ یێ ئەخلاقی رابت.
ئەگەر هەر ئێك ژ مە وەك كریارا پێتڤی سەرەدەریێ دگەل تێگەهێن ئەخلاقی بكت، ئەز باوەرم هنگی دێ كاریگەریەكا زۆر لسەر رەوشت و رەفتار و كریارێن خۆ یێن مرۆڤی د ناڤەرۆكا جڤاكی دا دروست كەین، بەلێ ئەگەر مە بنەمایێن ئەخلاقی ب كۆمەلەكا بابەتێن نزم ڤە وەك (شەرەفا ژنێ، و نەریتێن كۆمەلایەتی، و فاكتەریێن كەڤن و…هتد) ڤە گرێدان ل وی دەمی دێ ئێتە واتایا وێ چەندێ كو مە بنەمایێن ئەخلاقی وەكی لوژیك و سەنتەر و پیڤەرێن زانستی نە پاراستی نە ، ئانكو مە یێن پێشیلكرین،نەماخاسمە د ئەزموون و ژێدەرێن ئەخلاقی دا پێتڤیە مرۆڤ هەر تشتی ب جوانی و هێژایی هەبوونێ ب بینت، هەتا وی رادەی نەهێلت شیانێن نەشیرینیا ڤەشارتی د جڤاكی دا پەیدا ببت، نموونە ل دەمێ زارۆك د تەمەنێ خۆ یێ بچوك دا رووبەرووی رەفتار و سەرەدەریەكا خەلەت دئێت هنگی ئەو زارۆك ئێكسەر دێ هەست ب كێماسیا و نەبوونیێ كەت، ئانكو د هەستێ وی دا رەنگڤەدانا نەرێنی دێ سەرهلدەت، ل گۆر خووندنا من یا كەسۆكی ئەڤە خۆ ب خۆ د سیستەمێ پەروەردا خێزانی دا بەرامبەر ئارەزۆیێن زارۆكی جۆرەی كێماسیكرنا ئەخلاقی یە، ژبەركو ئەخلاق پێڤەرەكێ گرێدایی رەنگڤەدانا هەر كارەك و پێكهاتەیەكا ژیانێ یە نەگرێدانە ب تایبەتمەندیا كەسی یان نەریتەكێ كۆمەلایەتی ڤە و نە بتنێ ئەڤە هەیە، هەتا سەرەدەریا مامۆستایی دگەل قوتابی گرنگە سەرەدەریەكا ئەخلاقی و لێكدایی و پەروەردەیی بت، داكو قوتابی خۆ ب فێرخوازەكێ رەق و كین و كێم زانین و دووری رەفتارێن ئەخلاقی نەبیتن،هەروەسا جۆرە بێزاریەكا مەعریفی ل جەم وی دروست نەبت.
هەر چەندە ئەگەر بێنە سەر كەتوار و ژینگەها ئەم تێدا دژین سەپاندن و ئاراستەكرنا هندەك خالێن نەریتی وە كریە تاك ب ناخێن خۆ یێن ڤەشارتی پەنایێ بۆ ئارەزو و حەزێن خۆ ببەن، ژبەركو ئەو توندرەویا د هزر و بیرێن جڤاكی دا شین بووین جۆرەكێ ترس، رەڤین و شوكێ بۆ تاكی دروست كریە كو ب دزیكیڤە كارێن نەبەر هۆز بكت هۆسا دروستبوون و ساخلەمبوونا جڤاكی بتر ئاریشەیان دووڤ خۆدا ئینت،لەورا ل ڤێرێ چەند پرسیارەك دئێنە پێش ئەرێ مرۆڤی ئەو باوەری هەیە، كو دناڤ جڤاكەكێ نەسەقامگیر دا وەك مرۆڤ بژیت، یان ژی ژیانا مرۆڤی یا بێ زانستێ پراكتیكی بت و مرۆڤی ئاگەه ژ چ بنەمایێن ئەخلاقی نەبت؟ گرنگ نینە كا چ د ژیانا مرۆڤی یا رۆژانە دا رووددەت، بەلێ یا گرنگ هزركرن و دەربرینا مرۆڤی بۆ وێ روودانێ یە یان بۆ وێ بوویەرێ یە ئەوا رووبەرووی دەمێن مرۆڤی دئێت، ئەڤە بەرجەستەكرنەكە بۆ پبتر زانیاریبوون لسەر كۆمڤەكرنا پرسیاركرن و خۆ زانەبوونا مژارێن هوور، هەروەها د ناڤەروكا جڤاكی دا خاڵەكا دی یا گرنگتر هەیە كو بەحس بكەم ئەوژی مخابن زانستێ ئەخلاقی ژ هەر تشتی كێمتر رولێ خوە د بینت، ژبەركو كار ب شێوەكێ تێروتەسەل و دروست ل سەر پەروەردەیا زانستێ ئەخلاقی نەهاتیە كرن،ژبەر ڤێ چەندێ ژی دێ بینی تاكەكەس دگەل دەستپێكا ئەنجامدانا هەر كارەكی هەموو رێنما و رێكارێن خۆ تێكەل دكت و نكارت سەرەدەریەكا ئەخلاقی دگەل پلان و پیڤەرێن خۆ و دەروبەران بكت، لەورا زۆربەیا جاران ئەو دبتە قوربانیێ هندەك تێگەهـ و سالوخەتێن جڤاكی.
ئەگەر خووندنەكێ بۆ دوور بكەین چ جڤاكان هندی جڤاكێن ئەورۆپی كاریگەری لسەر ئەخلاقێ پراكتیكی نەكریە ب تایبەتی ل سالا (1960)ێ شۆرەشێن ئەورۆپا گرنگیەكا زۆر ب بەرفرەهیا جۆرێن كرداری یا ئەخلاقی دا هەتا ئەڤ دارستانێن ژ بۆ پاراستنا ساخلەمیا گیانەوەر و سروشتێ ژینگەهێ ژی هاتینە دروستكرن پەیوەندی ب سالوخەت و تێگەهشتنا جڤاكی ڤە هەبوون، چنكو جڤاكێن ئەورۆپی كریارا ئەخلاقی ب پاراستنا ژینگەهێ و پاراستنا جەوهەرێ مرۆڤی ڤە د دیت، لەورا هەتا ئیرۆ ژی د ئەستاتیكا وان مللەتان دا دوو بنەمایێن گرنگ هەنە مرۆڤ تێدا نێزیكی شەنگستێ خۆ یێ خۆبوونێ دبت، چنكو ئەو مللەت ل سەر بیرۆكەیێن ئەخلاقی دەربرینێ دەنە هەر قۆناغەكا ژیانێ، ئەو ژی ئێك (بسپوریا زانستێ ئەخلاقی، و یاسایی و هزری د گەشەكرنا ئەقل و ئەدەبا مرۆڤی دا)، دوو (شارەزایی ب رێیا خووندنێن ئەخلاقی د رەوانبێژیا نەریت و بوویەرێن جڤاكی دا)، ئەڤ هەردوو هزرە هەتا ئاستەكی دكارن بنەمایێن جوانیێ د رەفتارێن تاكی دا پەیدابكن و هەروەسا تایبەتمەندیێن ئەخلاقی گەلەك گرفت و ئاریشان سەرەراست دكن و هەڤسەنگیەكێ دناڤبەرا دەرزیێن دەرووناسیا كەسی و جڤاكی دا دروست دكن بێ كو زەرەرمەندیا ژینگەهێ ب شێوەكێ ڤەشارتی هەبت، بەلێ مخابن ئەو جڤاكێن سەر ب هندەك نیشانێن نەگونجایی ڤە خرابی و نەشیرینێن وی بتر ژ باشێن وی دیاردبن، ژبەركو هندەك سالوخەتێن بێ بنەما د ناخێ تاكی دا ئاراستە دبن، كو پەیوەندی ب كریارا ناخەكێ ڤەشارتی ڤە هەیە، لەورا ئەڤە تێرا هندێ دكت، كو مرۆڤ وان دیاردەیێن زەرەرا تێكدانا ئەخلاقێ تاكەكەسی دكن ب هووری ب خوونت هەتا بكارت پشت بەستنێ لسەر شیانێن بەرپرسیارەتیا ئەدەبی د جڤاكێ مرۆڤ بوونێ دا بكت، بەلێ ژ بلی وێ پرسیارا سەرەكی یا كو مرۆڤ ژ خۆ بكت ئەوە ئەرێ كی پرەنسیپ و سالوخەتێن ئەخلاقی یێن مرۆڤی و جڤاكی چێدكت؟ هەروەسا ئەرێ كارێ یاسا و نەریتێن كۆمەلایەتی یە بەرهەڤیا ناخێن مرۆڤی بكن یان ژی كار و ئەركێ مرۆڤایە وان یاسا و بنەمایان ئاڤا بكەت؟.
تُتاح هذه الصورة أيضا في: کوردی
