مالباتا”شێخ گەبۆ” و مێژوەکا دوور و درێژ ژ مللەتی و مرۆڤاتیێ
نێچیرڤان شێخ شامۆ
قەنجی و چاکی ژ نیشانێن پیرۆزێن ڤێ دنیایێ نە هەمی ئاینێن ڤێ کەونێ د کۆکن و ب تایبەت ئاینێ ئێزدیاتیێ گاڤا تێکستێن مە یێن ئاینی ب زمانێ مەیێ شرینێ ماکێ تێ گۆتن :
“هەکە تە خێرەک دابی
دناڤ ئاڤێ دا بەردابی
لبا خودێ وندا نابی
* * *
هەکە تو ئێکی ببینی
خێرەکێ ڤێرا بگەهینی
پرسیار نەکە تو ژ کی دینی”
ل هژمارا ٤٣٨ یا رۆژناما دەنگێ لالش گوتارەک هاتیە وەشاندن ژ ئالیێ مامۆستا سالح جاسم ڤە ل ژێر ناڤ و نیشانێ (فەرمانا ئێزدیێن باسا و چــەند راستـڤەكـرن) ،فەرمانا ئێلا باسا ئێکە ژ فەرمانێن رەشێن ب سەر خەلکێ مەدا هاتی ل وی چاخی ل ئالیێ کوردستانا باکور.
ژ سەرجەمێ پتری ١٥٠مالێن ڤێ ئێلێ تنێ ٣١ کەس ژ فەرمانێ فلتین ژ وان ٣١ کەسا گوندێ (کەلا بەدرا)(کەلێ بەدرێ ) ئەوێن نها ژ ١٠٠٠ کەسی پترن هەمی ژی (باسا)نە و نها ل کۆمەلگەها شاریا دئاکنجینە.
ل دەمەکی بابێ من (شێخ شامۆ) ئەو رۆژنامە دخواند دناڤەرۆکا ڤی بابەتی دا نڤیسەری بەحس ل هەلویست و خوەدی دەرکەتنا شێخ نەعمۆ باپیرێ شێخ شامۆ کریە ل وی چاخی کو دروست ل رێکەفتی ١٧/٥/١٩١٦ (٣١)زەلامێن ئێلا باسیا ژ مرنێ رازگار کرنە ل دەڤەرا هەوێریا (ناڤرۆیا سلۆپیا) کوردستانا باکور ب ڤی شێوەیی هاتیە نڤیسین ژ زاردەڤێ باپیرێ نڤیسەری هاتیە ڤەگوهاستن و ئەو بخوە ئێک ژ وان کەسێن قورتالبوی بویە:
” دەرباسی ناڤ دەڤەرا هەوێریا بوون گەهشتنە زۆما شێخ نەعمو باپیرێ شێخ شامۆ، ئەوی شێخی برنە مالا خۆ دۆهنی پەزی دایێ گۆت ئەڤە چەند رۆژن خوارن نەخوارینە زكێ وان حشك بوویە هەكە ئێك سەر خوارنێ بخۆن دێ مرن دانەكی رۆژێ دۆهنێ پەزی دایی هەتا زگێ وان كاركر ژنوو خوارن خوارن،چەند رۆژەكا ل ور مان و رێبەریا وان كرن بۆ ناڤ ئێزدیێن دی هاتنە دەڤەرا قایدیا گەهشتنە بنەمالا میرزۆ ئاغا.”
هەلبەتە نە تشتەکی خەریب بو ئەڤ قەدرناسی و مرۆڤاتی و مللەتی و قەنجیا پێشیێن مە ،
هەر چەندە داپير وباپيرێن مه گەلەک سەرهاتێن شەقەدەقا ژیانا کۆچەریا ئێلا هەوێریا ژمەرە گوتنە مخابن ئەڤ ئەركێ پيروزێ مللەتی ومروڤاتی و ئاینی مه نەبهيست بوو!،ب رێکا نڤیسەری مە زانی و دیسان شانازیەکا دیترە مە ب مالباتا خوە و پێشیێن خوە بر.
هەر ل وان سالێن فەرمانا ئەرمەنا دیسان مالباتا مە(١٣ )زەلامێن ئەرمەنی ژی ب خودان کربون هتا کو فەرمان ب داوی هاتی د وی سەردەمی دا.
گەلەک سەرهاتی و چیرۆک و هەلویستێن دیرۆکی پێشیێن مە ل پاش خوە هێلانە ، قەدیم و زەمان چ جارا ژ مللەتێ خوە قوت نەبونە ل خوەشی و نەخوەشیا خێر و شەرا تەنگاڤی و فرەهیا ب خەلکێ خوەرە ژیان کرنە د گەل ئێلا خوە (هەوێریا) و چەندین قۆناخێن ڤەگوهاستن وێرانکاریێ لسەر دەستێ رژێمێن ژناڤچۆیێن عێراقێ دیتینە .
_________________
دەقێ نڤیسارا سالح جاسم
فەرمانا ئێزدیێن باسا و چــەند راستـڤەكـرن
صالح جاسم
ل هژمارا (438) یا رۆژناما دەنگــێ لالش گۆتارەك بناڤــێ (سەكار كامل) هاتیە وەشاندن دخــوازم چـەند رۆنكرنا لــسەر دیاركەم،كارەكی باشە چاخێ یەك دووڤچوونا بابەتەكی بكە ژبـۆ ئەنجامەكی،لـێ دڤێ پرس ژ وی خەلكی بـێ كرن كو خـوەدیێن وێ روودانێنە، تاكو نەكەڤنە شاشیا،لــێ نڤیسەرێ ڤێ گۆتارێ هیـچ ئاورەك نەدایە خەلكـێ روودانێ پتر ژ (1000) كــەســان ل كۆمەلگەها شــاریـا دژین چوویە پشت ب سـێ ژێدەرێن دوور ژ ڤێ روودانێ بەستــیــە.
ئەو شاشیـێن دڤێ گۆتارا نڤیسەری دا هاتـیـن ئەڤن ئەوی ژی ژ وان ســێ ژێدەران وەرگرتینە لێ دشاشــن.
1_نڤیسەر دبێژت:
(چیایـیـَن كـەڤەری)
لـێ چ تشت نینە ب ناڤێ چیایـێ كەڤەری، هـەروەسا كریە گەلەك چیایی ژی لایێ باكـوورێ گونـدێ زڤنگا باسـا چیایـێ (شـێـخ عـەمەرە)، مەزارێ شێخ عەمەر لـڤـی چیایی یە تـوافا وی دهاتە گێران، لـپـشت ڤی چیایی ل نزاری چیایێ شێخ عەمەر زنارەك (رزدە) هەیە دبێژنێ (كـەڤـەر) نە چیایە.
1_دبێژت (80) مالبات بوون.
یا دروست (150) مـال بـوون
1_دبێژت پێنج بركێن ئاڤێ لێ هەبوون لبەر ڤان بركان توتنەكە خۆش دچاندن.
ئەو بـخۆ كانی نە نەبركن بتنێ دگۆتنە ئێكێ بركا بەستا ژبەر كێمیا ئاڤێ وەك بركەكە بچووك لبەر چێكربوو دا كـو ئاڤ تـێدە كۆم بت، هەروەسا نڤیسیە(كۆڤال) (كۆڤل)ە نـە كـۆڤال،كانیێن كێم بوون چ چەم و بوستان لبەر نەبوون بزۆر تێرا ڤەخوارنا وان و ئاژەلێن وان دكـر.
1- دبێژت باسی ژ عەشیرا شەدكا خالتیان
ئەڤە تەشهیرە توو بنیاتێ ئێكی ب شاشی بدەی ناسكرن.
باسی قەبیلەیە ژ چەند عەشیرا پێكهاتیە نە بسەر ب چ كەسێن دیە، ئەو بخۆ ژ دەڤەرا (بازیان) ناڤێ كەڤن دگۆتنێ باسیان ناڤا كەركوك و سلێمانیـێ، ب سەدەما شەرا مشەختی بوونە،دەمێ لەشكەرێ ئەرەبا گەهشتیە شارەزوور (ویلایەتا موسل) بەری بناڤێ شارەزوور بوو، دبێژن ژ سێ قەبیلێن هەرەمەزن ل شارەزوور ئێك ژوان (باسیان) بوو ب سەركێشیا مەزنێ وان یێ وی دەمی (شـهـروز) مشەختی فارقینی بوونە پاشی میرگەها فارقین دامەزراندنە كو پایتەختێ وی (قـولپ)بوو ب میراتیا (میر عەلی یێ باسی) ژ (40) عەشیرێن ئێزدیان پێكدهات حەموو سەر ب قەبیلا باسیان بوون،پاشی چەند سالا فەرمان لێ رابوو میرگەهـ نەما بەلاڤ بوون، گەلەك ژوان چـوون بۆ (كـلس)ێ هندەك ژ رێكەفتن هندەكا خۆ لسەر ناڤێن عەشیرێن دی دا ناسـكرن.
2- دبێژت باسی دوو بابك بوون
وەنینە ئەڤە كەسن نە بابكن وەكی دنژی تێكەلەكریە هندەك نە ژوان هەردوو كەسانە هەما وەكی عەسكەری پارڤەكرینە، هەر هندەك داینە دگەل هندەكا هندەك ژ وان ناڤا بەلكی پێنج بابا بەری هەردوو ناڤێن وینە كرینە كورێن وان.
3- دبێژت:
ئۆسمانیا ل سالا 1915 فەرمانا ئەرمەنیا راكری، هنگی بەفرا سۆر باریە و ئێزدیێن باسا گەلەك ئەرمەنی نێزیكی هـەفـت گوندان دناڤـ خۆدە حەواند (20000) ئەرمەنی و هندەك ژێ دەرباسی سوریا دكرن، كـەكێ نڤیسەر فەرمانا ئەرمەنا ل سالا 1914 ێ دەستپێكریە و بەفرا سۆر هەر ل وێ سالێ باری بوو، یا دیژی نە باسیا ئەو هەفت گوند ئینان وان نەدكاری خۆ بسترینت هەتا بەلا بخۆ چێكەن دەڤەرا باسیا دەڤەرەكا سێ گۆشەیە یە بەرفرەیە بتنێ گوندێ زڤنگا باسا لێ بوو چیایێ شێخ عەمەر لپشتا گوندی بوو گەلەك ئاسێ و بەرفرەیە، ئاغایێ هەڤێركیا ئۆسمانێ عەمەرێ‌َ هەڤێركی كوردێ بسلمان بوو ئەرمەن ب پارە دەرباسی سوریا دكرن دەڤەرا باسیا یە ئارام بوو بۆ وێ چەندێ، ئۆسمانێ عەمەر خەلكێ گوندێ تانزێ بوو ل رۆژئاڤایێ باسا،گەلەك زێر و پارە ژ ئەرمەنیا دستاندن جارا دمایێ (7) گوند ئینانە باسا خەلكێ گوندی نكارین چ بێژنێ گوندێ خۆ بەردان چوونە سەر رەزا.
پشتی چەندەكێ ئۆسمانیا هێرش كرە گوندێ باسا بەلێ ئۆسمانێ عەمەر بەختێ خۆ ل وان بەردا و چ بەرەڤانی ژ وان نەكر و رەڤی ئەو هەر (7) گوند هێلان ددەستێ دوژمنادا ، ئەو بوو یا بسەرێ وان هاتی.
4- دبێژت:
دەولەتا ئۆسمانی ژ باسیا خواست وان ئەرمەنیا یێن لگوندێ وان رادەستی ئۆسمانیا كەن،لێ ئێزدی ئەرمەنیا نادەنە دەستێ وان،بەرێز بەلەنگازێن ئێزدی گوندێ خۆ بەردان ڤێجا چاوە گوندەك دێ كارت بێمنەتیا بدەتە ئۆسمانیا، ئێزدیان چ پەیوەندی بڤێ چەندێ ڤە نەبوو ئۆسمانێ عەمەر بخۆ بازرگانی ب ئەرمەنا دكر.
5- دبێژت:
لەو ئۆسمانی ب هێزەكا مەزن هێرشی وان دكەن ل ناڤكورا باسا، ناڤكور ب كیلۆمەترا ژ گوندی دوورە ل گۆشەیا باشورێ رۆژئاڤایێ ئاقارێ باسا یە دبێژنێ ناڤكورا باسا و ملا كو گوندێ ملا ل ورە، كوشتارا ئەرمەنا لناڤ گوندبوو نە ل ناڤ كورێ بوو.
6- دبێژیت لێ درێدا ئۆسمانی ب هاریكاریا كۆچەران كو مسلمان بوون بسەر واندە دگرن، دوو كەسا سەروەریا ڤێ كوشتارێ دكر ئەحمەدێ شاهین و فندیێ گول مەحەمەد هەردوو كریڤێن مەیێن خونێ بوون فندیێ گول مەحەمەد ئێتیم بوو باسیا ژ بچوكاتی هێش شیر دخوار خودانكرن هەتا بوو زەلام مرۆڤێن وی هاتن ژ باسا برن كرنە ئاغا شونا بابێ وی ب ئەڤێ كوشتارێ قەنجیا باسیا دایی ئەو ژن ژی كوشت ئەوا وێ شیر دایێ و هەتا كریە زەلام بابێ فندی و مامێ وی لێك كەفتن سەرا ئاغاتیێ مامێ وی بابێ وی و دایك و خوشك و برایێن وی حەموو كوشتن بتنێ فندی د دەرگۆشێ دە بوو مەتا وی رەڤاندە گوندێ باسا جەم كریڤێن خۆ غەریبا باپیر شیر دایێ و خودانكرن هەتا بوویە زەلام و مرۆڤێن وی هاتن برن شونا بابێ وی كرنە ئاغا، ژ داب و نەریتێن ئێزدیان دەمێ كریڤاتی دناڤ دوو مالا چێدبت دبنە مالەك،لێ فندی دەمێ فەرمانێ خەنجەرەك ل زگێ غەریـبێ دا سەرێ زارۆیێ دزگی هاڤێت ل شوونا وی شیر و خودانكرنا لێ كری.
7- فەرمان ل سوبەیا (1)ی گولانا شەرقی بوو كو دبوو 14\5 من ئەڤ پێزانین ژ زاردەڤێ باپیرێ خۆ وەرگرتیە رزگاربوویی فەرمانێ بوو.
8- دبێژت تنێ هەفـت مال خلاس بوون، خۆ ئێك مال ژی بدروستی قورتال نەبوو 80% ژ مالا هەر ئێك ژی نەما یێن دی هندەكا ئێك یان دوو یان سێ ژی مان حەموو دبوونە (31) كەس نـە (37).
9- دبێژیت دوو مال ل دەڤەرا (شاریا نۆكە) مان ل بنارێ چیایێ گوندێ كەلابەدرێ دەمێ لڤندكیێ كەفـتیـنە كوشتارێ ئەو (31) كەسە گەهشتنە گوندێ (كوراڤا) دیسا هاتنە گرتن خەلكێ وی گوندی (30) پارێ وی دەمی ژێ ستاندن (1) ژوان (31)ان زارۆك بوو.
گۆتن هەكە پارا نەدەنە مە دێ وەكوژین (30) پارێ وی دەمی دان و دەرباسی ناڤ دەڤەرا هەوێریا بوون گەهشتنە زۆما شێخ نەعمو باپیرێ شێخ شامۆ، ئەوی شێخی برنە مالا خۆ دۆهنی پەزی دایێ گۆت ئەڤە چەند رۆژن خوارن نەخوارینە زكێ وان حشك بوویە هەكە ئێك سەر خوارنێ بخۆن دێ مرن دانەكی رۆژێ دۆهنێ پەزی دایی هەتا زگێ وان كاركر ژنوو خوارن خوارن،چەند رۆژەكا ل ور مان و رێبەریا وان كرن بۆ ناڤ ئێزدیێن دی هاتنە دەڤەرا قایدیا گەهشتنە بنەمالا میرزۆ ئاغا.
پشتی هندەك ژوان ڤەگەریان توركیا نۆكە یێن دی برێنجەری ژیانەكا زۆر زەحمەت بۆراندن چەند سالەكا چۆنە شنگال گوندەكی دگۆتنێ (گوندێ جلعان) برەخ شنگال ڤەبوو،پاشی ڤەگەریان دەڤەرا قایدیا ڤە ل گوندێ ركاڤا و سینا و شێخدرێ و خەرشنیا و گرێپانێ و شاریا دمان هەتا دمایێ حەموو لگوندێ شاریا گەهشتن ئێك و سالا 1939 هاتنە كەلابەدرێ نە دوو مال بوون برەكا مالا ژێ تەمام ببوون ، هەتا پاشـی گوندێ كەلابەدرێ كرین،ژلایەكێ دنڤە وەك میراتیا ئێزدیان یا وی چاخی هیچ خودانیەك ل وان نەكریە ژبلی هندەك خێرخوازێن ئێزدی.
ژ موكمیا بیر و باوەرێن وان ب ئاینی وانڤە رادەستی دژمنی و ژیانا سەرشۆرییی نەبوون.
نەژیان بۆ مرنێ مرن ژ بــۆ ژیانی.
تۆڤێ خودێ دایی نابریێـت.
تُتاح هذه الصورة أيضا في: کوردی
