گەشەيا ئاكنجيێن عێراقێ زێده‌بوويه دەكات و يا هەرێما كوردستانێ كێم بوويه
رووداو- هەولێر
مامۆستایەكی زانكۆ هۆشداری دەدات لە هێواشیی گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان لە بەرامبەر زیادبوونی خێرای دانیشتووانی عێراقدا و دەڵێت ئەو لاسەنگییە لە داهاتوودا كاریگەریی نەرێنی دەبێ لەسەر بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان، ژمارەی نوێنەرانی كورد لە بەغدا و جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووری عێراق.
سەروەر حەمە ئەحمەد، مامۆستا لە كۆلێژی یاسا و زانستە سیاسییەكانی زانكۆی سەڵاحەددین بە پشتبەستن بە داتاكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق و دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، بەدواداچوونی بۆ پرسی گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان كردووە و بۆی دەركەوتووە گەشەی دانیشتووانی عێراق بەراورد بە هەرێمی كوردستان زۆر خێرایە.
مامۆستایەكی زانكۆ: ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2020 دەبێتە 14.9%ی دانیشتووانی عێراق
سەروەر حەمە ئەحمەد دەڵێت: “بەگوێرەی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق و دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، ژمارەی دانیشتووانی عێراق لە ساڵی 2003دا 25 ملیۆن و 627 هەزار و 362 كەس بووە، لەو ژمارەیەش چوار ملیۆن و 864 هەزار و 241 كەسیان كورد بوون، بەڵام لە ساڵی رابردوودا ژمارەی دانیشتووانی عێراق بۆ 37 ملیۆن و 139 هەزار و 519 كەس زیادی كردووە و لەو ژمارەیە، بەپێی دەستەی ئامار ژمارەی كورد 5 ملیۆن و 755 هەزار و 43 كەس بووە”.
15% یە نەك 17%
بەرپرسانی كورد لەدوای 2003 وە بەردەوام جەخت لەوە دەكەنەوە كە دانیشتووانی هەرێمی كوردستان 17%ی دانیشتووانی عێراقە. ئەو مامۆستایە دەڵێت لە 2003 رێژەی كورد لەوە زیاتر بووە كە كورد پێداگیرییان لەسەر دەكرد، بەڵام ئێستا رێژەكە كەمتر بووەتەوە.
سەروەر حەمە گوتی”بە لێكدانەوەی ئاماری دانیشتووانی هەرێمی كوردستان و عێراق، بۆمان دەردەكەوێت كاتێك نوێنەرانی كورد لە ساڵی 2003 بە رێككەوتنی سیاسی و لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتووان بە پشكی 17% لە بودجەی عێراق بۆ كورد رازی بوون، ئەوكات رێژەی كورد لە عێراق 18.9% بوو، بەڵام لە ساڵی 2017دا رێژەی كورد بۆ 15.4%ی دانیشووانی عێراق دابەزیوە. هەر بۆیە بەرپرسانی عێراق ئێستا زۆر جەخت لەسەر دیاریكردنی بودجەی پارێزگاكان بەپێی ژمارەی دانیشتووانیان دەكەنەوە”.
بەبڕوای مامۆستا سەروەر، ئەگەر ژمارەی دانیشتووان بكرێتە پێوەر، كەمیی گەشەی دانیشتووانی هەرێم و خێرایی گەشەی دانیشتووانی عێراق لە داهاتوودا كاریگەری لەسەر كەمبوونەوەی پشكی كورد لە بودجە و ژمارەی نوێنەران دەبێ.
سەرۆکی دەستەی ئامار: گەشەی دانیشووانی كوردستان لە 2022 بۆ 2.2% دادەبەزێ
سەروەر حەمە دەڵێت: “بە لەبەرچاوگرتنی گەشەی دانیشتووانی عێراق، لە ساڵی 2022 دا ژمارەیان دەبێتە 43 ملیۆن و 17 هەزار و 453 كەس، ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستانیش دەبێتە شەش ملیۆن و 445 هەزار و 621 كەس، واتە 14.9%ی دانیشتووانی عێراق”.
مەترسییەكی دیكەی كەمیی گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان، وەك ئەو مامۆستایەی زانكۆ ئاماژەی بۆ دەكات، كەمبوونەوەی ژمارەی نوێنەرانی كوردە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، چونكە ژمارەی كورسییەكانی ئەنجوومەنی نوێنەران بەگوێرەی زیادبوونی ژمارەی دانیشووان زیاد دەكات.
لە خولی یەكەمی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقدا كە بەپێی هەڵبژاردنی 15ی كانوونی یەكەمی 2005 پێكهات، ژمارەی كورسییەكانی ئەنجوومەن كە 275 كورسی بوو، كورد 58 نوێنەری هەبوو. لە خولی دووەمدا كە بەپێی هەڵبژاردنی 7ی ئاداری 2010 پێكهات، ئەگەرچی ژمارەی كورسییەكانی ئەنجوومەن بووە 325 كورسی، بەڵام ژمارەی كورسییەكانی كورد بۆ 57 كورسی دابەزی، ئەم خولەی ئەنجوومەنەكەش كە بەپێی هەڵبژاردنی 29ی نیسانی 2014 پێكهات، ژمارەی كورسییەكانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ 328 كورسی زیاد كرا و كورد 61 كورسی بەركەوت.
سەروەر حەمە گوتی “ئەگەر ژمارەی نوێنەرانی كورد لەم چەند خولە بە نموونە وەربگرین، دەبینین لە خولێكەوە بۆ خولێكی دیكە، سەرەڕای زیادكردنی ژمارەی كورسییەكان، بەڵام بەردەوام ژمارەی نوێنەرانی كورد لەكەمبوونەوەدایە. بۆ نموونە بەگوێرەی زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانی عێراق لە ساڵی 2022 ژمارەی كورسییەكانی خولی پێنجەمی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێتە 430 كورسی، بەپێی دابینكردنی ژمارەی كورسی بۆ پارێزگاكان ژمارەی نوێنەرانی كورد ئەگەر یەكگرتوو بن دەبێتە 64 ئەندام، بۆیە دەبینین زیادبوونی نائاسایی ژمارەی دانیشتووانی عێراق مەترسییەكی راستەقینە لەسەر ژمارەی نوێنەرانی كورد لە دەسەڵاتی یاسادانان لە عێراق دروست دەكات”.
لە ماوەی 10 ساڵی رابردوودا گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان لە 3.8 بۆ 2.5 دابەزیوە
كێشەكانی نێوان عێراق و هەرێمی كوردستان ساڵ لەدوای ساڵ قووڵتر دەبنەوە، یەكێك لە گرنگترین ئەو كێشانەش وزەیە كە خۆی لە پرۆسەی دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت و گرێبەستەكاندا دەبینێتەوە.
دۆسیەی دووەم دۆسیەی خاكە كە خۆی لە گەڕانەوەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستاندا دەبینێتەوە، جگە لە دۆسیەی هێزی سەربازی و پێشمەرگە و دۆسییەكانی دیكە. گەشەی دانیشتووان بە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر یەكلاكردنەوەی ئەو دۆسیانە دەبێ.
سەروەر حەمە دەڵێت: “ئەم سێ دۆسیە گرنگە بەهۆی نەبوونی متمانە و لێكدانەوەی جیاوازی هەردوولا بۆ ماددە دەستوورییەكان، یەكلابوونەوەیان ئاڵۆزە، بۆیە ئەگەر سەركردایەتی سیاسیی كورد چارەسەری گونجاو بۆ ئەم دۆسیانە نەدۆزێتەوە، لە داهاتوودا ئاڵۆزتر دەبن، بەتایبەتی دوای ئەو زیادبوونە خێرایەی ژمارەی دانیشتووانی عێراق”.
گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان
بەپێی یاساكانی عێراق پێویستە هەر 10 ساڵ جارێك سەرژمێری گشتیی دانیشتووان بكرێ، بەڵام بەهۆی ئەو دۆخە سیاسییەی عێراق تێیكەوتووە، ماوەی 31 ساڵە لە هەرێمی كوردستان و 21 ساڵە لە عێراق هیچ سەرژمێرییەكی دانیشتووان نەكراوە.
بۆ پڕكردنەوەی ئەم كەلێنە، دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان بەپشتبەستن بەداتای هەردوو رووپێوی هێشوویی فرەنیشاندەر كە لە ساڵی 2006 و 2011 لە هەرێمی كوردستان كراون، پێشبینی زیادبوونی دانیشتووانی هەرێمی كوردستانی بە بەكارهێنانی پرۆگرامی (Spectrum) كردووە. لە رێگەی ئەو پرۆگرامەوە گەشەی دانیشتووانی تاوەكو ساڵی 2020 دیاری كردووە.
بەپێی پێشبینی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، ژمارەی دانیشتووانی هەرێم لە كۆتایی ساڵی رابردوو 5 ملیۆن و 755 هەزار و 43 كەس بووە، لە كۆتایی ئەمساڵیش دەگاتە 5 ملیۆن و 895 هەزار و 52 كەس، هەروەها پێشبینی دەكرێ لە كۆتایی ساڵی 2020 ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان بگاتە 6 ملیۆن و 171 هەزار و 83 كەس.
ژمارەی دانیشووانی سلێمانی كەم دەكات و دهۆك زیاد دەكات
سیروان محەممەد، سەرۆكی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان بە (رووداو)ی گوت: “بۆ پێشبینی گەشەی ساڵانەی دانیشتووان، سوودمان لە داتای هەردوو رووپێوی هێشوویی فرەنیشاندەری ساڵی 2006 و 2011 و ئەو داتا و ئامارە وەرگرت كە لە پرۆسەی گەمارۆسازی و ژمارەدانان لە ساڵی 2009 دەستمانكەوت. بەو جۆرە تێكڕای رێژەی لەدایكبوون و مردن و كۆچ و كۆچی بەرامبەرمان خەمڵاند، پێشبینی گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستانمان بەڕێگەی پرۆگرامی (Spectrum) لە ساڵی 2009 تاوەكو 2020 دیاری كردووە”.
بەپێی رووپێوی هێشوویی فرەنیشاندەری (MICS) ، ساڵی 2006 تێكڕای بەپیتی و گەشەی دانیشتووان 3.8 بووە، بەڵام بەهۆی گۆڕانكاری ئابووری و كۆمەڵایەتی كە لە ساڵی 2012 بەدواوە لە كوردستان روویداوە، رێژەكە بۆ 3.4% دابەزیوە. بەوەرگرتنی تێكڕای هەردوو ساڵ دەستەی ئاماری هەرێم پێشبینی گەشەی دانیشتووانی لە ساڵی 2009 بە 3.6% دیاری كردووە. هەر لەسەر ئەم بنەمایەش بە سوودوەرگرتن لە پرۆگرامی (Spectrum) گریمانەی رێژەی گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان تا ساڵی 2020 كراوە.
بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە، ساڵ بەساڵ گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان روو لە كەمی دەكات، بەجۆرێك لە ساڵی 2010 تێكڕای گەشە 2.8% بووە، لە ساڵی 2011 و 2012 بۆ 2.7% دابەزیوە، لە ساڵی 2013 بۆ 2.6% و لە ساڵی 2017 بۆ 2.5% دابەزیوە، بەمشێوەیە ساڵانە بەردەوام لەدابەزیندا دەبێت و پێشبینی دەكرێ لە ساڵی 2020 گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان بۆ 2.2% دابەزێ.
سیروان محەممەد دەڵێت: “زۆربەی وڵاتان كاتێك بە هەر هۆكارێك نەتوانن سەرژمێری دانیشتووان بكەن، بۆ دیاریكردنی گەشەی دانیشتووان پەنا بۆ پرۆگرامی (Spectrum) دەبەن. پێمانوایە ئەم داتایانە 95% لەڕاستییەوە نزیكن”.
ژمارەی دانیشتووانی سلێمانی كەم دەبێتەوە
بەپێی ئاماری وەزارەتی تەندروستیی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ژمارەی لەدایكبوونی منداڵ لە ساڵی 2011 تاوەكو 2014 لە هەڵكشاندا بووە، بە جۆرێك لە 145 هەزار منداڵەوە بۆ 181 هەزار منداڵ زیادی كردووە، بەڵام لە ساڵی رابردوو ژمارەكە بۆ 164 هەزار منداڵ دابەزیوە، واتە نزیكەی 17 هەزار منداڵ بەراورد بە ساڵی پێشتر كەمتر لەدایكبوون.
بەپێی ئامارەكە، پارێزگای سلێمانی لە دابەزینی رێژەی منداڵبوون لە پلەی یەكەمە، بۆ نموونە لە ساڵی 2011 لە پارێزگای سلێمانی 59 هەزار و 575 منداڵ لەدایكبوون، بەڵام لە ساڵی 2015 ئەم ژمارەیە كەمی كردووە بۆ 46 هەزار و 37 منداڵ، واتە 13 هەزار و 538 منداڵ كەمی كردووە.
لە پارێزگای هەولێریش ژمارەی لەدایكبوون لە داكشانە، بە جۆرێك لە ساڵی 2014دا 60 هەزار و 62 منداڵ لە دایكبوون، بەڵام لە 2015 ژمارەكە كەمی كردووە بۆ 51 هەزار و 110 منداڵ. واتە 8.952 منداڵ كەمی كردووە.
بە پێچەوانەی هەردوو پارێزگای هەولێر و سلێمانی، ژمارەی لەدایكبوونی منداڵ لە پارێزگای دهۆك ساڵ بە ساڵ هەڵدەكشێ. بۆ نموونە لە ساڵی 2011دا 48 هەزار و 687 منداڵ لەدایكبوون، لە ساڵی 2015 ئەو ژمارەیە زیادی كردوو بۆ 67 هەزار و 393 منداڵ.
“ئامارەكان ناڕاستن”
پرۆفیسۆر د.خەلیل ئیسماعیل، پسپۆڕی دیمۆگرافیای دانیشتووان پێیوایە هۆكاری سیاسی كاریگەریی نەرێنی لەسەر گەشەی دانیشتووانی كورد هەبووە و دەڵێ “بەپێی سەرژمێری و ئەو لێكۆڵینەوە مەیدانیانەی لەسەر گەشەی دانیشتووانی شارەكانی هەرێمی كوردستان كراوە، بۆمان دەردەكەوێت تاوەكو راپەڕینی 1991 گەشەی دانیشتووانی شارە كوردنشینەكان بەراود بە شارەكانی عێراق كەمترە، هۆكارە سەرەكییەكەشی سیاسی بووە”.
د.خەلیل دەڵێت: “گەشەی دانیشتووان پەیوەندی راستەخۆی هەیە بە تەمەنی هاوسەرگیری و ماوەی هاوسەرگیری. دۆخی سیاسی و ئابووری لە ماوەی رابردوودا لە بەرژەوەندی گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان نەبووە، گەنجەكان كاتیان نەبووە لەكاتی خۆیدا شوو بكەن، یان ژن بهێنن، جگە لەوە بەهۆی شەڕ و دەربەدەری هاوسەرەكان كەمتر لەگەڵ یەك بوون، ئەمەش كاریگەری لەسەر كەمبوونەوەی منداڵ و كەمیی گەشەی دانیشتووان هەبووە”.
د.خەلیل ئیسماعیل گومانی لەو ئامارانە هەیە كە پشت بە پێشبینی و هەندێك پڕۆگرامی تایبەت بە شیكردنەوەی داتا دەبەستن و دەڵێت: “لەبەر ئەوەی 31 ساڵە لە هەرێمی كوردستان سەرژمێری نەكراوە، بۆیە ئەو ژمارە و پێشبینیانەی دەخرێنەڕوو كە پشت بەوەرگرتنی نموونە دەبەستن، زۆر دروست نین. من پێموایە ژمارە و گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان لەوە زیاترە كە بڵاودەكرێتەوە، بەڵگەشم بۆ ئەوە ئەنجامنەدانی سەرژمێری گشتییە لەلایەن عێراق كە دەبووایە لە ساڵی 2007 و 2017 بكرابا، چونكە ئەوان چاك دەزانن ئەگەر سەرژمێری بكرێ، پشكی كورد لە بودجە و رێژەی كورد لە ئەنجوومەنی نوێنەران زیاتر دەبێت و ناوچە كوردستانییەكان بەپێی ماددەی 140 دەكەونەوە سەر هەرێمی كوردستان”.
بەڵام بەبڕوای مامۆستا سەروەر، ئێستا خێزانی كورد لە بچووكبوونەوەدایە “بەهۆی كاریگەری رۆشنبیری و ئابووری و كۆمەڵایەتی، خێزانی كورد وەك جاران وەچە ناخەنەوە، بۆیە باشتر وایە نوێنەران و سەركردایەتی سیاسی كورد لەڕێگەی گفتوگۆ و گوشاری نێودەوڵەتی هەرچی زووە چارەسەری كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بكەن، لەڕێگەی رێككەوتنی سیاسی و بەرژەوەندیی هاوبەش لەگەڵ هێزەكانی دیكەی ئەنجوومەنی نوێنەران پێگەی كورد بەهێز بكەن”.
“ژنانی كورد بەپیتن”
د.خەلیل ئیسماعیل، پسپۆڕی دیمۆگرافیای دانیشووان، پێیوایە دەتوانرێ بە ئاسانی گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان زیاد بكرێ، بە مەرجێك كەمێك هاندان هەبێ. د.خەلیل دەڵێت: “بەپێی توێژینەوەكان رێژەی پیتاندن لە ئافرەتی كورد زیاترە لە ئافرەتی عەرەب و تورك و فارس. كوردیش بەهۆی كاریگەری ئاینی و نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی حەزی بەوەچەخستنەوە هەیە، بۆیە ئەگەر حكومەت مەبەستی بێت، بە كەمێك هاندان، بە ئاسانی دەتوانێ ساڵانە رێژەیەك لە گەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان زیاد بكات”.
ئاماری لە دایكبوون لە 2011 تاوەكو 2015 لەسەر ئاستی پارێزگاكانی كوردستان
ساڵ هەولێر دهۆك سلێمانی كۆی گشتی
2011 46.652 48.687 49.799 145.138
2012 43.890 50.833 50.461 145.184
2013 50.147 47.027 57.753 154.927
2014 60.062 61.991 59.575 181.628
2015 51.110 67.393 46.037 164.540
تُتاح هذه الصورة أيضا في: کوردی
