مرۆڤ دشێت د زكێ ئه‌ردى را بچيته ئاليێ دى يێ به‌رانبه‌رى خۆ؟
گاڤ نيوز
ئه‌رێ ته رۆژه‌كێ پرس ژ خۆ كريه كو ب گه‌هيه كويرترين جهـ ل زكێ ئه‌ردى؟ به‌رسڤا نموونه ژ ئاليێ تێۆرى ڤه 12 هزار و 700 كيلۆمترن بۆ ژووردا، لێ ژ روويێ زانستى ڤه 20 هزار كيلۆمترن بۆ گه‌هشتن ب هه‌مان جهـ.
ل گۆرەى راپۆرته‌كا مالپه‌رێ سپۆتنيك ل گه‌ل ڤێ يه‌كێ ئه‌گه‌ر ئه‌م بێژين رێكه‌كا ئێكسه‌ر بۆ چوونا ناڤ زكێ ئه‌ردى هه‌يه، كو مرۆڤ دشێن ب وێ رێكێ بچن، ب 42 خۆله‌كان دێ گه‌هنه وان تشتان يێن پێشتر ل سه‌ر ئه‌ردى نه‌ى كو بۆ چاخێن به‌رێ و کەڤنار ڤه‌دگه‌ڕن، ئه‌ڤه هه‌ر وه‌ك مالپه‌رێ هاو ستاف وۆركس يێ زانستى دياركرى.
ئه‌گه‌ر ئه‌ڤێ يه‌كێ روودا دێ ئه‌مريكى خۆ ل زه‌ريا هندى بينن و وەلاتیێن چيلى ژى دێ خوارنێ ل چينێ خۆن و خه‌لكێ نيۆزله‌ندا دێ پياسەیان ل جادده‌يێن ئسپانيا كه‌ن.
ئه‌رێ وه‌سا ب ساناهى يه؟
بێگومان نه‌خێر، چونكى ئه‌ڤێ چوونێ پێدڤى ب بڕينا ده‌ستپێكێ يا 35 يان 70 كيلۆمتران هه‌يه كو گه‌له‌ك يا كويره ئه‌ڤه ل ده‌مه‌كى ئه‌گه‌ر تو ژ بنێ زه‌ريايى ب هه‌ژمێرى دێ بنه 2900 كيلۆمتر.
ئه‌ڤ يه‌كه ل هنده‌ك هه‌ساره‌يان و ئه‌ردى جودايه هه‌ڤده‌م ئه‌گه‌ر بانێ هه‌يڤێ بيت جودايه و ئه‌گه‌ر رۆژ ب خۆ بيت بازاره‌كێ دى یە و هنده‌ك هه‌ساره هه‌نه كو نيڤا وان يا پڕه ژ مادده‌يێن نه‌رم و ئه‌ڤ يه‌كه دێ بيته رێگر بۆ درێژكرنا ماوێ دووراتيێ.
لێ ئه‌رد چونكى سار و به‌رينه و به‌رگريا هه‌وا و راكێشانێ هه‌يه ئه‌ڤ يه‌كه هاريكارتره كو پرۆسا چوونا ئاليێ دى د زكێ ئه‌ردى را ب ساناهیتر بيت.
ژبه‌ر كو هێزا راكێشانێ گرێدايى كوتلێ يه و كوتله ژى گرێدايى مادده‌يى يه دێ مه به‌ره‌ڤ نێرينه‌كا دى به‌ت كو هاريكاره بۆ نێزيك بوون ژ راستيێ.
ل سه‌ر روويێ ئه‌ردى هه‌مى مادده دكه‌ڤنه د بن پێیێن مه دا، لێ ئه‌گه‌ر تو چوويه د ناڤا ئه‌ردى دا بڤێ يه‌كێ دێ مادده ل ره‌خودۆرێن ته ژى كۆم بن و ئه‌ڤه وێ دگه‌هينيت كو دێ هێزا راكێشانێ زێده‌تر بيت.
هه‌ر ب زێده‌بوونا كوتله‌يا ته بڕى و يا ئه‌ردى ل سه‌ر سه‌رێ ته و چوونا ته بۆ ناڤا زكێ ئه‌ردى دێ هێزه‌كا مه‌زن يا هه‌ڤدژ ل گه‌ل قه‌بارێ كوتلێ ل ئاليێ خوارێ دروست كه‌ت، ئه‌ڤه ژى دێ كارتێكرنێ ل پرۆسه‌يا چوونێ كه‌ت و دێ هێدى كه‌ت، هه‌ر وه‌ك ل ده‌ستپێكا چوونا ته بۆ ناڤا زكێ ئه‌ردى دێ جودا بيت ژ چوونا ته پشتى ده‌مه‌كێ درێژ.
كه‌نگى سه‌نگا مرۆڤى دبيته سفر؟
ل سه‌نته‌رێ زكێ ئه‌ردى ژى ئه‌و هێزا ژ ئه‌گه‌رێ راكێشانا ئه‌ردى په‌يدا دبيت دێ بيته سفر و مرۆڤى چ سه‌نگ نامينيت.
ژ نيڤا چوونا مرۆڤى بۆ سه‌نته‌رێ ئه‌ردى له‌زاتيا مرۆڤى دێ 24 هزار كيلۆمتر بن د ئێك ده‌مژمێرێ دا و پشتى 21 خۆله‌كان ژ خۆهاڤێتنێ دێ له‌زاتی بيته 29 هزار كيلۆمتر د ئێك ده‌مژمێرێ دا، دويرتر بچين و 21 خۆله‌كێن دى ژى هه‌ڤده‌مى كێمبوونا هێزا راكێشانێ مرۆڤ دێ گه‌هيته دويرترين خال كو سه‌نته‌رێ ئه‌ردى يه و ئه‌گه‌ر تشته‌ك نه‌بيت پێ ب كه‌ڤيت يان خۆ پێ ب گريت دێ مرۆڤى بۆ هه‌مان جهـ ڤه‌گه‌ڕينيت يا كو ژێ هاتى ئه‌ڤه ژى دێ تا ئه‌به‌د به‌رده‌وام بيت و دێ لڤينه‌كا دوباره كرى بيت تا دگه‌هيته جهێ هێزا راكێشانێ ژ سفرێ سه‌ر دكه‌ڤيت و دگه‌هيته چه‌ند خاله‌كان.
د دوورهێلى دا دێ ره‌وش چه‌وا بيت؟
دوير ژ ئاشۆپێ دێ ل ده‌ستپێكێ چاله‌كێ كۆلين و دێ د زكێ ئه‌ردى دا چينه خوار تا فاشارا ژ ئه‌گه‌رێ 6.6 سكستليۆن ته‌نێن به‌ران ده‌رباز بكه‌ين كو دگه‌هيته سێ مليۆنێن سێ جار ل سه‌ر ئاستێ ده‌ريايێ، سكستليۆن ژى ژماره‌يه كو 21 سفر ل به‌رن، ئانكو مليار لێكدانى ترليۆن.
ل گه‌ل ڤێ يه‌كێ بۆ كۆلانا چاله‌كێ ب كویراتيا 7.6 متران دێ پێدڤى ب راكرنا 578 مليۆن مترێن چارگۆشه بين ژ به‌ران و ئه‌ڤه گه‌له‌كه، چونكى ژ سه‌رى دێ فراهى گه‌له‌ك بيت و چه‌ند بچيت دێ بچيك بيت، ل ڤێره ئه‌م به‌حس ل كويراتيێ دكه‌ين.
پشتى ڤێ يه‌كێ پله‌يێن گه‌رمێ ژى كارتێكرن هه‌يه كو چه‌ند بۆ ناڤا زكێ ئه‌ردى بچى پله‌يێن گه‌رمێ بلندتر دبن كو ئه‌گه‌ر تو گه‌له‌ك ژووردا بچى ئه‌و ئاميرێن نوكه ل جيهانێ خۆ ل به‌ر گه‌رماتيا وێ ناگرن و دێ ژ ناڤچن.
تا نوكه مرۆڤ گه‌هشتيه چ كويراتيێ؟
كويرترين جهـ ل ئه‌ردى هاتيه كۆلان بيرا (كولا) يه ل رۆسيا كو 12 هزار و 262 متران هاتيه كۆلان و ئه‌ڤه دبيته پارچه‌يه‌كا بچويك ژ زكێ ئه‌ردى، راوه‌ستاندنا وێ ژى بۆ گه‌رماتيا ناڤا ئه‌ردى ڤه‌گه‌ڕاندن، هه‌روه‌سا زانا گه‌هشتينه نێزيكى چینا دهێتە ناڤکرن ب بەرگێ ئەردی (Earth’s Mantle) كو ب ئێك ژ مه‌زنترين و قه‌له‌وترين چینان د زكێ ئه‌ردى دا دهێت.
كۆلانا ئه‌ردى كو ب ده‌ست بهێنه كۆلان جودايه ژ چاله‌كا ل چيايه‌كى يان ل ده‌شته‌كێ بهێته ديتن ژبه‌ر ته‌به‌قێن ناڤا ئه‌ردى يێن مليۆنان سالان چ گوهۆڕين ب سه‌ردا نه‌هاتينە و يێن د ئه‌زه‌ل دا وه‌سا، هه‌ر وه‌ك هێزا راكێشانێ د وان ژى دا دياردبيت ل ده‌ما تو گه‌له‌ك دادكه‌ڤیە خوارێ، هه‌ڤده‌م هێزا راكێشانا وێ ژ ئه‌وا ل سەری مه به‌حسكرى گه‌له‌ك جودايه چونكى ئه‌وا مه به‌حسێ وێ کری، جارێ بتنێ هزر ل سه‌ر شه‌نگه‌ستێ ئاشۆپێ هاتيه دانان.
هه‌ر وه‌ك د وان چالان ژى دا ژ ئه‌گه‌را فشار و هێزا راكێشانێ ل ده‌ما هاڤێتنا مادده‌يه‌كى بۆ بنى يان مرۆڤه‌كى دێ ب ره‌خ و دۆران كه‌ڤيت ئه‌گه‌ر تو چه‌ند ل نيڤێ ب هاڤێژى يان به‌رده‌يه خوار و ئه‌ڤ يه‌كه ژى دوپاتيێ ل دروستيا ئه‌و ئاشۆپا ل سه‌رى هه‌يى كه‌ت.
دوماهى دێ يا چاوا بيت؟
راستى ئه‌وه هه‌ر خيچه‌كا راست ل سه‌ر ئه‌ردى بهێته كێشان هه‌مان ئه‌و خيچه بۆ كويراتيا زكێ ئه‌ردى بهێته راكێشان هه‌مان ده‌م پێدڤێت، لێ هه‌بوونا هێزا راكێشانێ دێ كارتێكرنێ ل چوونا ناڤا زكێ ئه‌ردى كه‌ت و دێ ده‌مى گه‌له‌ك درێژ تر كه‌ت.
تُتاح هذه الصورة أيضا في: کوردی
