سه‌فه‌را ماستا ل جه‌م ئێزدیان
كامل خودێدا ئێزدین
گه‌له‌ك ڤه‌كۆله‌ران هه‌ولدايه‌ره‌وشت وتيتال وبيرو وباوه‌رێن ئێزديان بده‌ن به‌ر به‌حس وڤه‌كۆلين وشرۆڤه‌كرنێ ژبۆ زانين وئاشكراكرنا به‌شه‌كى ژ نه‌هينى وڤه‌شارتيێن دينێ وان وزانينا رادێ كوراتى وكه‌ڤناتيا وان دديرۆكێدا.
ب هزرا من ئه‌گه‌ر ڤه‌كۆلينێن كوور وتێر و ته‌سه‌ل بێنه‌كرن ل سه‌ر وان ره‌وشت وتيتالێن كوهه‌تا نهۆ ل جه‌م ئێزديان دهێنه‌كرن بتايبه‌ت د جه‌ژن وهلكه‌فتێن دينيدا، دێ هێته‌خۆياكرن كه‌ڤناتى و دێرينيا دين وكه‌لتوورێ ئێزديان پشتى دهێته‌به‌راوردكرن دگه‌ل ره‌وشت وتيتالێن ملله‌ت وشارستانيێن كه‌ڤن وه‌كو سۆمه‌رى وبابلى وئاشوريان……..هتد.
ژوان ره‌وشت ورێورسمێن كه‌ڤن كو مه‌د ڤێت ل سه‌ر باخڤين (سه‌فه‌را ماستا)يه و هه‌تا نهۆ ئێزدى ب شێوه‌كى مه‌زن ڤى ره‌وشتى ل په‌رستگه‌ها لالش دگێرن ب تايبه‌ت ئێزديێن كوردستانا عيراقێ.
مه‌هه‌ول دايه‌د ڤێ نڤيسينێدا تيرۆژكه‌كا رۆناهيێ بده‌ينه‌سه‌ر ره‌ه وريشالێن وان رێورسما يێن كو ب هزرا مه‌نێزيكى رێورسمێن (سه‌فه‌را ماستان)ه ئه‌وا نهۆ ل ناڤ ئێزديان دهێته‌كرن، پاشى رێورسمێن سه‌فه‌را ماستا ل جه‌م ئێزديان بدرێژى مه‌دايه‌نڤيسين. دئه‌نجامدا بۆ مه‌خۆيادبت كو رێورسمه‌كا ژ ڤى جۆرى ل جه‌م ملله‌تێن كه‌ڤن يێن ميزۆبۆتاميا دهاته گێران ورۆله‌كى مه‌زن دژيانا واندا هه‌بوويه.
روواله‌تێن سه‌فه‌را ماستا دناڤ ملله‌تێن كه‌ڤندا /
ئه‌گه‌ر بێت و بهوورى به‌رێ خۆ بده‌ينه وان ره‌وشت وتيتال ورێورسمێن كو ل په‌رستگه‌هێن وه‌لاتێ دوو رۆبار (ميزۆبۆتاميا) دهاتنه په‌يره‌وكرن بتايبه‌ت ل شارستانيه‌تا بابل وسۆمه‌ر وئاشووردا دبت گه‌له‌ك رويێن وه‌ك هه‌ڤ دناڤبه‌را وان ورێورسمێن جه‌ژن وهلكه‌فتێن ئێزديان ببينين وب ديتنا من سه‌فه‌را ماستا ئێكه ژ وان تيتالێن هه‌ڤپشكه‌دناڤبه‌را واندا.
چاخێ ئه‌م ره‌وشت وتيتالێن وان ملله‌تان دخوونين وشرۆڤه‌دكه‌ين دێ بينين وان گه‌له‌ك پوته‌ددا سامانێ ئاژه‌لى وچاندنێ چونكو ژێده‌ره‌كى گرنگ بو بۆ گه‌شه‌بوونا كۆمه‌لێن مرۆڤى، ئه‌ڤ چه‌نده ژى د شونوارێن كه‌ڤندا خۆيادبت نه‌خاسمه‌ل په‌رستگه‌ها ( عبيد) كو ب وێنێن هنده‌ك كاروبارێن چاندنێ وگيانه‌وه‌ران هاتيه‌خه‌ملاندن وه‌كو: چێل دۆتن، ماست كيان وهلگرتنا ده‌وى وماستى د دفر وئامانێن مه‌زندا وبه‌رهه‌ڤكرنا شير ونيڤشك ونان وسه‌ربر وقوربانيان بۆ خێرا مريا(1).
ل هه‌يڤا ته‌باخێ ل په‌رستگه‌هێن بابليا، پاشايێ بابل فرمانددا وه‌لاتيێن خۆ ل باژێرێن سه‌ر ب ويڤه‌داكو بريارێن وى ب جه بينن ژبۆ بجهئينانا رێورسمێن شين وتازيا ئه‌وێن ل په‌رستگه‌هێن وان دهاتنه گێران(2)، هه‌روسا د ئه‌فسانه‌كا سۆمه‌ريدا رادێ پێدڤيا خودانى بۆ گه‌له‌ك ماستى ونانى بۆ مه‌خۆيا دبت(3).
عيراقيێن كه‌ڤن ژ وانا كه‌سانێن ديندار خوارنێن جۆرا و جۆر بۆ خودانى دبرن چاخێ سه‌ره‌دانا په‌رستگه‌ها ن دكرن ژ وان خوارنا ماست، نان روون وهنگڤين (4). روون وزه‌يت رگه‌زه‌كى سه‌ره‌كى بوو درێورسمێن ژن ئينانا پيرۆزدا.
مجێوره‌كى تايبه‌ت هه‌بوو ب رێورسمێن شوشتنێ رادبوو ل به‌شه‌كى په‌رستگه‌هێ يان ته‌لارى دگۆتنێ (رمكى ) ئانكو مالا پاقژ، مجێوره‌كى دى هه‌بوو دگۆتنێ (شينكۆ) ب سۆمه‌رى (سينكا) يێ تايبه‌ت بوو ژبوو پێشكێشكرنا قوربانيان(5).
زه‌يته‌كا تايبه‌ت ژ جۆرێ باش بۆ پاكرنا عرشێ (شمش ) دهاته‌بكار ئينان وهنده‌ك جۆرێن دى يێن زه‌يتێ بۆ پاككرنا خودانى ب خۆ. هه‌روسا زه‌يتا شاخێن گاى بۆ كريارا خه‌ملاندنا پيرۆز دهاته‌بكار ئينان (6). سه‌ره‌راى ڤێ چه‌ندێ زه‌يته‌ك هه‌بوو بۆ سيسته‌مێ رۆناهيا بابليان دهاته‌بكارئينان ،فتيلێن زه‌يتكرى دئاميره‌كيدا دهاتنه‌هلگرتن(7).
ل په‌رستگه‌ها لالش ئاميره‌ك هه‌يه‌دبێژنێ ( چه‌قه‌لته‌و) هه‌ر ده‌م شكه‌ستيێن په‌رستگه‌ها لالش زه‌يت وفتيلا تێدكه‌نێ وه‌ك رێورسم وژ بۆ رۆناهيا په‌رستگه‌هێ دهێته‌بكارئينان.
ئه‌و ئاميرێن رۆناهيێ هێمابوون بۆ خودانێ ئاگرى (نسكۆ). زۆربه‌يا زه‌ڤيێن ره‌خ وروويێن په‌رستگه‌هان بۆ چاندنيێ دهاتنه‌بكار ئينان بتايبه‌ت چاندنيا زه‌يتون و كونجيا چونكو رێورسمێن وان يێن دينێ پێ دهاتنه گێران و بزاڤێن وان يێن بازرگانى ژى پێ خورت دبوون .
هه‌بوونا دارا زه‌يتونا بشێوه‌كى به‌ربه‌لاڤ ل په‌رستگه‌ها لالش هه‌تا نهۆ ژى گرنگيا خۆ هه‌يه ژبو چێكرنا زه‌يتێ وهۆكاره‌كى گرنگه ژبۆ گێرانا رێورسمێن دينى ئه‌وێن ل په‌رستگه‌ها پيرۆزا لالش دهێنه گێران.
سه‌فه‌را ماستا چيه؟
به‌رى ئه‌م رامانا سه‌فه‌را ماستا شرۆڤه‌بكه‌ين فه‌ره‌بزانين كو چاندنيێ گرنگيه‌كا مه‌زن هه‌بوو پشتى مرۆڤێ ده‌ستپێكى فێربوويێ چونكو هه‌موو خێر وخێراتێن وان ژ چاندنيێ وهه‌ر وسا ژ بارانێ وئاژه‌لى دهاتن، وپوته‌كا مه‌زن ددانێ.
وژبه‌ر په‌يوه‌ستا توند دناڤبه‌را مرۆڤێ كه‌ڤن وسروشتيدا ول دوماهيێ چاندن، مرۆڤێ كه‌ڤن وه‌ك خۆ گونجاندن دگه‌ل بيرۆكێن به‌ربه‌لاڤێن كه‌ڤن گه‌له‌ك خودان ده‌ستنيشانكرن ودباوه‌ريا واندا ئه‌و خودان خێر وبێرێ ژ وانر دئينن، له‌و هه‌ر ئێكى ناڤه‌ك ل سه‌ر دانان وقوربانى ژێرا پێشكێشدكرن ژبۆ رازيبوونا وان، ودوێ باوه‌ريێدا بوون ئه‌ڤ چه‌نده گره‌وه ژبۆ به‌رده‌واميا به‌خشنده‌يا زه‌مينى ودووركرنا مه‌ترسيا برسێ ئه‌وا كه‌و دئه‌نجامدا ته‌نگژه په‌يدا دبن بۆ خه‌لكى.
سه‌فه‌را ماستا په‌يوه‌نديه‌كا موكم ب گه‌شه‌بوونا چاندنێ وزان وكه‌هى كرنا گيانه‌وه‌ران وپه‌يداكرنا خۆراكێ مرۆڤى وگيانه‌وه‌رێن ويڤه‌هه‌يه، وئێكه ژ وان رێورسمێن هه‌تا نهۆ ل جه‌م ئێزديان دهێته گێران وپه‌يه‌ره‌وكرن، و خه‌لكێ ئێزدى نانى وزه‌يتێ وماستى كو دبێژنێ (بزر) دگه‌ل خۆ دبه‌نه په‌رستگه‌ها لالش ومه‌ره‌م ژڤان سه‌فه‌ران ژى ئه‌وه‌نووژه‌نكرنا نان وماستى يه‌بئاڤا كانيا سپى يا لالشێ. ئه‌ڤه‌هه‌موو دبته‌رامانا سه‌فه‌را ماستا.
رێورسمێن سه‌فه‌را ماستا ل وه‌رزێ به‌هارێ ژ رۆژا 18ى ئادارا رۆژهلاتى ده‌ست پێدكه‌ت وهه‌تا جه‌ژنا سه‌رێ سالێ به‌رده‌وام دبت ومه‌رج نينه‌هه‌موو گوندێن ئێزديان د ئێك رۆژێدا ب چنه په‌رستگه‌ها لالش وڤێ رێورسمێ بگێرن.
هه‌ر وسا هنده‌ك سه‌فه‌رێن دى ژى هه‌بون بۆ په‌رستگه‌ها لالش بتايبه‌ت ل وه‌رزێ هاڤينێ پشتى بدوماهيك هاتنا وه‌رزێ دروونێ لێ ئه‌ڤه‌نهۆ نه‌مايه. ديسان ل پايزێ ژى سه‌فه‌ره‌ك هه‌يه‌دبێژنێ ( نقلا قۆلا ) خه‌لكه‌كى خێرخواز دگه‌ل شكه‌ستى وديندار وخلمه‌تكارێن په‌رستگه‌ها لالش كوم دبن وقه‌ستا چيايێن دۆرا لالشى دكه‌ن ژبۆ ئينانا دار و قۆلا ژبۆ په‌رستگه‌ها لالش ژبۆ وه‌رزێ زڤستانێ.
دگه‌ل نێزيكبوونا ده‌مێ سه‌فه‌را ماستا، بابێ شێخ وجڤاتا خۆ دێ چنه په‌رستگه‌ها پيرۆزا لالش. خه‌لكێن گوندێن ئێزديان، هه‌ر گونده‌ك جودا جودا و (ل دووف رۆژا ئه‌و گونده‌ده‌ستنيشان دكه‌ت)، هه‌ر ماله‌كا گوندى هنده‌ك ماستى ونانێ ته‌نك وئارى ،وخه‌لكێ گوندى ب هه‌ڤرا زه‌يتێ وبتايبه‌ت زه‌يتا زه‌يتونا دگه‌ل سه‌ربره‌كێ ل هێڤاريا سه‌فه‌رێ دێ به‌نه مالا سه‌ر هه‌ڤكرێ په‌زى يان مجێورێ (*) گوندى يان ئێك ژ ئوجاخ زادێن گوندى. دگه‌ل رۆژئاڤا مجێور سێ ده‌نگا دێ بانگ هلدێرت (سوبه‌داوه‌نه‌بيا شيخاديه) ئانكو دێ كه‌ته‌داوه‌نه‌بى. هێڤارى ب شه‌ڤ ريهسپى وئوجاخ زادێن گوندى دێ ل وێ مالێ ئه‌وا به‌روبوومێن خۆ لێ جه‌ماندين ئانكو ئه‌و مالا ( بزر ) لێ كۆم بن.
مجێور يان هه‌ر دينداره‌كى دى هنده‌ك قه‌ول وبه‌يتێن دينى دێ رێزكه‌ت وهنده‌ك فتيلا ژى ب وێ زه‌يتێ دێ ل ژۆرا (بزر)ى هلكه‌ت. رۆژا پاشتر سبێ زوو خه‌لكێ كوندى هه‌ر كه‌سێ بڤێت وشيان هه‌بن ودل تێهه‌بت وبه‌رى هه‌مووان مجێورێ گوندى دێ قه‌ستا په‌رستگه‌ها پيرۆزا لالش كه‌ن، وهه‌ر كه‌سێ قه‌ستا ڤێ په‌رستگه‌ها پيرۆز بكه‌ت ژ كچ و كور وژن وزه‌لاما دوعا وهيڤيا ژ خودێ دخوازن بێ گرفت وئاريشه‌بگه‌هنه‌لالشێ وحه‌جا خۆ بكه‌ن و ده‌ست وچاڤێن خۆ بئاڤا كابيا سپى پاك وته‌ميز ومۆربكه‌ن.
هه‌روسا چێدبت بتر ژ هه‌ر گونده‌كى دئێك رۆژێدا سه‌فه‌را ماستا ببه‌نه په‌رستگه‌ها لالش ورێورسمێن وێ بگێرن.
دبێژن ل چاخه‌كى نه‌يى دوور كوردێن ده‌ڤه‌را (تكريت) ژى نان وماستين خۆ د ئينانه په‌رستگه‌ها لالش ورێورسمێن سه‌فه‌را ماستا بێ يى ئاريشه‌دگێران(9).
هه‌ژيه‌بێژين كو به‌رى نهۆ هه‌موو ئێزديان بتايبه‌ت ئێزديێن كوردستانا توركيا وكوردستانا سوريا ژى سه‌فه‌را ماستا دبرنه په‌رستگه‌ها لالش ورێورسمێن وێ دگێران لێ نهۆ و ژبه‌ر سنوورێن سياسى ئه‌ڤ چه‌نده‌ناهێته‌كرن ژلايێ وانڤه.
رێورسمێن سه‌فه‌را ماستا ل په‌رستگه‌ها لالش/
هه‌روسا دبێژنه‌سه‌فه‌را ماستا ( نقلا نان وماستى ) ، وكه‌سێن پێ رادبن دبێژنێ (جۆق). چاخێ جۆق دگه‌هته گه‌ليێ لالش به‌يت وقه‌سيدێن دينى دبێژن، پشتى دگه‌هنه‌دهوندرێ گه‌ليدا ودگه‌هنه‌جه‌م په‌رستگه‌هێ مجێور بده‌نگه‌كى بلند دێ بانگ هلدێرت وبێژت ( وه‌رنه پێشيا بزرێ شيخادى هێ ێ ێ ). بابێ شێخ وجڤاتا خۆ وسه‌رده‌ريێ په‌رستگه‌هێ وهلگرێن تاوێن بخوورێ دێ پێشوازيا بزرى وخه‌لكێ دگه‌ل دا هاتى كه‌ن ،هه‌ر دوى ده‌ميدا ده‌نگێ هلهلاندنا كابانيان وبێهنا بخوورێ دێ ره‌خ وروويێن گه‌ليێ لالش تژى كه‌ن. خه‌لكێ گوندى دێ به‌روبوومێن خۆ ب مالا سه‌رده‌ريێ په‌رستگه‌هێ سپێرن وئه‌و ژى دێ به‌نه‌دوان جهێن تايبه‌ت دا ئه‌وێن بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ هاتينه‌دروست كرن.
جۆقا گوندى ب ياوه‌ريا سه‌رده‌ريێ په‌رستگه‌هێ وهلگرا تاوا بخوورێ دێ قابيا په‌رستگه‌هێ وزمزمێ وكانيا سپى وهه‌موو ئاقد و نيشانگه‌هێن خاسا زياره‌ت كه‌ن وسه‌ربرا خۆ دێ سه‌رژێكه‌ن وگۆشتێ وێ دێ كه‌لينن ول به‌ر هه‌ڤبويا لێكڤه‌كه‌ن چونكو سماته (*) .
زه‌يتێ ژى ئامان و دفر وده‌نێن تايبه‌ت هه‌نه‌دێ تێدا هلگرتن وهه‌موو رۆژێن چاشه‌مبوو و ئينيا ورۆژێن جه‌ژن و هلكه‌فتێن دينى بۆ هلكرنا فتيلا بكار دئينن.
نان وئارى ژى د ( خه‌زنا نانى )دا هلدگرن ، بۆ مێڤانيێن په‌رستگه‌هێ ل رۆژێن جه‌ژن وهلكه‌فتان ورێڤينكێن ريێا دئێته‌بكارئينان. هه‌ر وسا هه‌ر كه‌سه‌ك يان بنه‌ماله‌ك سه‌ره‌دانا په‌رستگه‌ها لالش بكه‌ن گه‌ره‌كه‌هنده‌ك ژ وى نانى دگه‌ل خۆ ببه‌نه‌مال كو دبێژنێ (سمات).
ئه‌و ماستێ دگه‌ل خۆ دبه‌نه‌لالشێ ،ژن و كچێن گوندا وى ماستى بئاڤا كانيا سپى دمه‌شكاندا(**) دكيێن ونيڤشكى ژێ ده‌ردئينن. ده‌وى د دفرێن مه‌زن دكه‌ن داكو ماستێ هه‌موو خه‌لكێن گوندێن ئێزديان ته‌ڤلى هه‌ڤ ببت، ئه‌ڤه ژى ده‌ربرينه‌كو ئێك چاره‌نووس وئێك باوه‌رى ل هه‌ڤ دجه‌مينت.
پشتى بدوماهيك هاتنا رێورسمێن سه‌فه‌را ماستا يێن ئاسليى وخوارنا سماتێ ،خه‌لكێ گوندى دێ خاترا خۆ ژ لالشێ خوازن وبه‌ره‌ف گوندێن خۆ ده‌نه‌رێ .
مجێور يان سه‌رهه‌ڤكرێ په‌زى گوندى هنده‌ك ده‌وێ بئاڤا كانيا سپى هاتيه‌شێلان وهنده‌ك نانى دێ ژ په‌رستگه‌هێ ئينن ول سه‌ر خه‌لكێ گوندى لێكڤه‌كه‌ت .هه‌ر ماله‌كا گوندى هنده‌ك ژ وى ده‌وى دێ شيرێ خۆ پێ هێڤێن كه‌ت ، كو دباوه‌ريا مه‌ئێزدياندا ماستێ مه‌هۆسا بئاڤا كانيا سپى دئێته‌نووژنكرن ، ژ به‌ر هندێ ئێزدى دبێژن ((نان ژ خه‌زنا خودى يه‌وهێڤێن ژ كانيا سپى يه)).
ژ به‌ر كو جڤاكێ ئێزدی هه‌ر ژ كه‌ڤندا جڤاكه‌كى چاندنى و شڤانه‌تى بوويه‌وپشت گه‌رميا وى بۆ ژيانا رۆژانه وبه‌روبوومێن چاندنێ وگيانه‌وه‌ريێ بوويه، ژ به‌ر هندێ دێ بينين سه‌ره‌راى ساكاريێ رێورسمێن سه‌فه‌را ماستا رامانێن كوور هه‌نه.گه‌ره‌كه‌ئه‌م ژ بير نه‌كه‌ين كو هێڤێن ب كارئينانا رۆژانه‌هاريكاريا به‌رده‌وراميا ترشبوون ومه‌ياندنێ دكه‌ت، ئه‌ڤه‌بۆ شيرى ورامانا هێڤێنى يا مادى .لێ رامانا جڤه‌نگى يا هێڤێنى په‌نهانه‌بۆ به‌رده‌واميا ژيانێ بخۆ وجۆلا وه‌رزێن بێ دوماهى، ئه‌وا كو برس وگرانى ونه‌خۆشيا وئه‌رزانى وخۆشيا …..هتد دگه‌ل خۆ دئينت.
ژ به‌ر گرنگيا هێڤێنى يا بێ سنوور ورامانێن وى يێ كوور، ملله‌تێن كه‌ڤن ب هه‌ر شێوه‌كى هه‌بت د ره‌وشت وتيتالێن خۆدا بكار ئينايه.
ئه‌و ماستێ ب ئاڤا كانيا سپى يا پيرۆز هاتيه‌شێلان وگه‌لدا هاتيه‌تێكه‌ل كرن ،وبكارئينانا وى ل جه‌م ئێزديان وه‌ك هێڤێن بۆ شيرى خۆ بشێوه‌كى به‌رده‌وام گرۆڤه‌كه‌بۆ گرنگيا لالش و وێ ئاخا ئه‌ف كانيه ژێ دزێت.ژبه‌ر هندێ دێ بينين ناڤێ لالش دگه‌له‌ك قه‌ول وتێكستێن دينى يێن ئێزدياندا هاتينه‌وه‌ك هێڤێنه‌ك وهۆكاره‌كى هاريكار بۆ مه‌ياندنا عه‌ردى ( گۆيا زه‌مينى ) ، هه‌ر وه‌كو چاوا شير ب هێڤێنى دهێته‌مه‌ياندن. ئه‌ڤ چه‌نده ژى دڤان سه‌به‌قاندا ژ قه‌ولێ ( زه‌بوونى مه‌كسور ) (10) بدروستى دهێته‌خۆياكرن :
عه‌رد ما بووى به‌هتى
ب خدوده‌كى خددى
گۆ: عه‌زيزێ من عه‌رد بێ يى وێ سورێ نا ته‌بتى
** ** ** **
پشتى چل هەزار سالی ب هژماره
عه‌ردى ب خۆرا نه گرت حه‌شاره
هه‌تا لالش دناڤ دا نه‌دهاته خواره
** ** ** **
لالش كو دهاته
ل عه‌ردى شين دبوو نه‌باته
پێ زه‌ينين چيقاس كنياته
** ** ** **
ژبه‌ر گرنگيا ئاڤا كانيا سپى، وچونكو ره‌گه‌زه‌كى سه‌ره‌كيه د ته‌ڤاڤكرنا رێورسمێن سه‌فه‌را ماستاندا دێ بينين هه‌ر ئێزديه‌ك ده‌مێ بۆ جارا ئێكێ قه‌ستا پيرۆزا لالش دكه‌ت، گه‌ره‌كه‌ب ئاڤا كاني سپى بێته مۆركرن .
باوه‌ره‌ك هه‌يه‌ل ناڤ ئێزديان دبێژت ده‌ما ئاڤا ره‌ش ل ( تۆفانا نوح پێخه‌مبه‌ر ) رابووى هه‌موو ئاڤ وهه‌موو ژێده‌رێن ئاڤێ ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست شۆليبوون ودگه‌ل ئاخێ تێكه‌ل بوون بتنێ ئاڤا كانيا سپى نه‌بت هه‌ر ما ئاڤه‌كا پاك و زه‌لال وژبه‌ر هندێ بڤى ناڤى هاته‌ناڤكرن.
ژێده‌ر وپه‌راوێز/
1- مقدمة‌فى تاريخ الحضارات القديمة / طه باقر/ به‌شێ ئێكێ /1955، بپ 418.
2- عقائد ما بعد الموت/ نائل حنون/ بپ 20.
3- من الواح سومرالى التوراة / د.فاضل عبد الواحد علي/ به‌غدا،1989، بپ 247.
4- گۆڤارا لالش ( گۆڤارا بنگه‌هێ لالش ل دهۆكێ)/ژماره (10)، سالا 1999، بپ 69.
5- عظمة‌بابل / هارى ساكس / وه‌رگێران د.عامر سليمان / مووسل /1979، بپ 401.
6- الحياه‌اليومية‌فى بلاد بابل واشور / جورج كوتينو/ بپ 340.
7- ژێده‌رێ به‌رێ / بپ 63.
8- عظمة بابل / هارى ساكس / وه‌رگێران د.عامر سليمان / مووسل / 1979، بپ 320.
(*) مجێور : خلمه‌تكارێ ئاقد ونيشانگه‌هێن خاسێن گوندێن ئێزديا دبێژنێ مجێور، هه‌موو چاشه‌مبوو وئينيا و رۆژێن جه‌ژن وهلكه‌فتين دينى چرايێ خاسێ گوندى ڤێدخت و رۆلێ وى ل گه‌را تاوسێ وگه‌را بابێ شێخ وسه‌فه‌را ماستا ونقلا بزرى يێ به‌رچاڤه.
9- گۆڤارا لالش ( گۆڤارا بنگه‌هێ لالش ل دهۆكێ)/ ژماره (10)، 1999، بپ 42.
(*) سمات : زاده‌كى تايبه‌ته‌ل رۆژێن جه‌ژن وهلگه‌فتان مجێورێ گوندى وبنه‌مالا وى لێدنن.
(**) مه‌شك : كه‌ڤلێ ميهێ يان بزنێ يه پشتى دئێته‌هشكرن دهێته‌بكارئينان بۆ كيانا ماستى.
10- ئێزدياتى / خدرێ سلێمان و خليل جندى / به‌غدا ، 1979، بپ 54.
(*)
– ئه‌ڤ ڤكۆلينه‌بۆ جارا ئێكێ ب پيتێن لاتينى دگۆڤارا لالشدا ئه‌وا بنگه‌هێ لالش يێ رۆشه‌نبيرى وكۆمه‌لايه‌تى ل دهۆكێ ده‌ردئێخت هاتيه‌به‌لاڤكرن/ ژماره16/ سالا 2001.
– هه‌روسا ل 20/11/2011 وه‌ك سمينار دكۆنفراسێ جه‌ژن وهلكه‌فتێن ئێزديا ندا هاتيه پێشكێشكرن ئه‌وا مالا ئێزديان ل ئۆلدنبۆرك ل ئه‌لمانيا رێكخستى.
تُتاح هذه الصورة أيضا في: کوردی
