ته‌مموز 27, 2024

Lalish Media Network

صحيفة إلكترونية يومية تصدر باشراف الهيئة العليا لمركز لالش الثقافي والاجتماعي في دهوك - كوردستان العراق

هەڤپەیڤینەکا بەریا ٤٣ سالان یا قەناتێ کوردۆ و جەگەر خوین

هەڤپەیڤینەکا بەریا ٤٣ سالان یا قەناتێ کوردۆ و جەگەر خوین

تۆرا لالش:

تێبینی: هــەر تشــت وەکــو خــۆ هاتییــە نڤیســین، واتــە چ پەیڤــەک نەهاتییــە گوهارتـن وەکـو تایبەتمەندیـەک بـۆ کورمانجبـا سـوڤیەتێ و ئـەوان کەسـێن
د پێشــەڕۆژێدا مفــای بــۆ ڤەکۆلینێــن خــۆ ژێ وەردگــرن.

رۆژنامهڤانهكــی كــورد بــهری 34 ســاالن ژ بــۆ (جهگهرخوینــێ مــهزن) و كوردزانـێ ناڤودهنـگ (قاناتـێ كـوردۆ) ب هـهڤ را ببینـه و ب وان را ههڤپهیڤینێـن
ب دهنــگ (ئودیــۆ) بكــه، ژ ڕهوانــێ رادبــه، 5 هــهزار كیلۆمێتــران دده بــهر خــوه، دكهڤــه رێ، ب كیســی خــوه دچــه لێنینگــرادێ. پشــتی چهنــد ڕۆژان ههڤپهیڤینــا وی رۆژنامهڤانـی ئـا ب جهگهرخویـن را ب رادیۆیـا كـوردی یـا رهوانـێ بـهالڤ دبـه و
دهنگهكـی وهكـه شۆرهشـهكه سـهركهتی دهردخـه. ئیـرۆ، پشـتی ئەوقـاس سـاالن، ئــەم ههڤپهیڤینــا وی رۆژنامهڤانــی ئــا ب قاناتــێ كــوردۆ را رابــهری گوهداریــا وه – خوهندهڤانێــن هێــژا و دهالل دكــن. هوونــێ 28 دهقهیــان, جــارا پێشــن دهنگــێ وی كــوردێ ناڤــدار ببهیــزن, كــو بهحســا كار و بــارێ بهشــا كوردزانیــێ ئــا ئینسـتیتووتا ڕۆهالتزانیـێ ئـا ئاكادێمیـا رووسـیایێ یـا زانیـاری دكـه، ژ دهسـتپێكێ ههتــا رۆژا ههڤپهیڤینــێ. ئــەم هێڤیــدارن ئــەڤ ههڤپهیڤیــن ژ بــۆ لێكۆلینهرێــن
دیــرۆك، زمــان و ئەدهبیهتــا كــوردی ببــه چاڤكانیــهك.

تێمــوورێ خهلیــل ئــەڤ ههڤپهیڤیــن ســاال 1982ان (بــهری34 ســاالن,) ل مــاال
قاناتـێ كـوردۆ (ل بـاژارێ لێنینگـرادێ, كـو ناڤـێ وی نهـا سـانت پهترسـبورگە) كریــه، دهمــا جهگهرخوینــێ مــهزن هاتبــوو مێڤانیــا وی و رۆژنامهڤانــێ كــورد ب تایبــهت ژ بــۆ ب وان را ههڤپهیڤیــن بكــه چووبــوو ور. ئــەوی ههروەهــا د ئەینــی
رۆژێــدا ب جهگهرخوینــێ مــهزن را ژی ههڤپهیڤیــن كریــه.

ههڤپهیڤینا تێموورێ خهلیل ب قاناتێ كوردۆ را (ئودیۆ) بــهری دهســتپێكرنا ههڤپهیڤینــێ، مــن و قاناتــێ كــوردۆ ب ههڤــرا هنــهك ســوعبهت كــر. مــن ژێ را گــۆت، كــو ئــەزێ هــهول بــدم ڤــێ ههڤپهیڤینــێ بكمــه
هــهر مالهكــه كوردێــن جهانــێ و دهنگــێ وی، وێ بۆنــا وان ببــه وهك تبــهرك.
هێڤیــدارم ئــەڤ فكــرا مــن پێــك وهره.

قاناتـێ كـوردۆ كارێ خـوه یـێ زانیـاری ژ دهسـتپێكێ ههتـا وێ رۆژێ هـا رابـهری مـن،
خوهندهڤانـان و گوهدارێـن مالپـهرا مـه دكـه: – ســاال 1928ان ب ئالیكاریــا كۆممهركــهزا (كۆمیتێیــا ناڤبهنــدی) یــا پارتیــا (كۆمونیســتیێ) ئەرمهنیســتانێ ئــەم 8 خۆرتێــن كــورد، 16-15 ســالی بــوون، وانــا ئــەم شــاندن لهنینگــرادێ فاكولتێتــا پــاال ل رهخ ئینســتیتووتا رۆهالتــێ یــا زمانێــن زنــدی. ژێــره دبێــژن ئینســتیتووت ژڤــخ ڤۆســتۆچنخ یازكــۆڤ ( Языков Восточных Живых Институт . ئەم ل ڤرا هین بوون، 3 ساال هنبـووم، مـن ئـەو خالسـكر، كهتمـه ئونیڤێرسـیتێتێ. زانینگـەه، ئونیڤێرسـیتێت
ژی مــن خالســكر. وانــا ئــەز هشــتم چــاوا ئاســپیرانت، دیسێرتاســیا خــوه بنڤیســم. من دیسێرتاسـیا ژی نڤیسـی شـهر دهسـتپێكر. بهری شـهر 21 رۆژان من دیسێرتاسـیا
خــوه پهوانكــر. شــهر بــوو، پاشــێ چهنــد ســال وهختــێ ل دۆرا لهنینگــرادێ گرتــن، حهســار بــوو، ئــەز لهنینگــرادێ دابــووم. پاشــێ رێ كهتــه بــهر مــن ئــەز دهركهتــم چوومــه ئەســكهریه. ناڤــێ ئوفیســێریێ (زابتیــێ) ســتهند, چوومــه شــهر. ناڤــا شــهر دا

ژی مــام، نیشــان و مێدالێــن مــن ژی ههنــه. پاشــی شــهر ئــەز ڤهگهریــام هاتمــه لهنینگــرادێ. لێننگــرادێ دا كهتمــه ئینســتیتووتا رۆهالتناســیێ. بــهری وێ ئــەز
ئینســتیتووتا.ئێتنۆگرافیێ دا دخهبتیــم. ســێ ســاالن. ئینســتیتووت ســپارته مــن،
وهكــی كتێبهكــه مــهزن دهرههقــا كوردێــن سۆڤیهتســتانێ بنڤیســم. چهنــد جــاران، ئــەز ئێكسپێدیســیۆنهكێ دا ل ئەرمهنســتانێ گهریــام، چوومــه
گورجســتانێ، ئازهربایجانــێ, نههیێــن وانــا گهریــام, مــن كتێــب هــازر كربــوو, دهستنڤیسـارا مـن نهـا ههیـه. لـێ مـن كـورت دهرههقـا وێ دا نڤیسـیه, كتێبهكـێ
دا, ناڤـێ وێ “كـوردی” یـه. تـه وورسـی نهخوهندیـه؟ گۆڤـارا «نـارۆد پهرهدنـهی ئـاز»
دبێـژن، مـن ل ور كـورت نڤیسـیه، لـێ دهستنڤیسـارا مـن باشـقه مایـه.

خولهســه، پاشــی شــهر ئــەز هاتــم كهتمــه ئینســتیتووتا رۆهالتناســیێ. كهتمــه خهباتـا ئینسـتیتووتا رۆهالتناسـیێ، سـهركارێ مـن (پرۆفێسـۆر فرهدمـان) بـوو، ئـەو گهلهكــی زانــه بــوو، گۆتــه مــن نهچــه نهكهڤــه ئینســتیتووتا.ئێتنۆگرافیێ، وهره ئینســتیتووتا ڤۆســتۆكۆڤهدهنه (ئنســتیتوویا رۆهەالتناســیێ)، پێشــێ تــه نێزكــی وێــدهرێ یــه. ئــەز چــووم كهتمــه وێــدهرێ. وێ دهرێ ژی خهبتیــم، پاشــێ مــن ســاال 1957ان كتێبــا كوردســكی یــازك (زمانــێ كــوردی) چاپكــر. ســاال 60 ی مــن
فهرههنــگا كــوردی چــاپ كــر. پاشـێ ئـەز تهنـێ بـووم، كـورد كێـم بـوون. ورا تونهبـوون. ژ مـن ره لـێ هـات ئـەز
ســهرۆكێ پارتیــێ ل ئینســتیتووتێ بــووم. 13 ســاالن. مــن قــرار كــر، فالن-بێڤــان،
من.ئوربهلــی ئانــی كــره دیرێكتــۆرێ ئینســتیتووتێ..ئوربهلی بــهرێ دهرس ددا مــن،
ئورتـا مـن و وی خـوەش بـوو. وەختــە گــۆت… (ئهڤــە پرســهكه نابێــژن، لــێ ئــەز تــه را دبێــژم، دبــه ڤــرا تــو قــهت نهبێــژی) ب ئینقالبــا كوردێــن ئیراقــێ، دهســتپێكرن گوهــداری دانــه ســهر كوردناسـیێ. سـاال 1959ان. وهختـێ وێـدهرێ بـوو شـهر، ڤـرا ژی فكـرن. ئاهـا، گۆتـن الزمـە وهكـی كۆمـا وه ژی ههبـه. هنگـی دی شـاگرتێن مـن ههبـوون, 6-5 كـهس
بــوون. ئــەم كۆمــا ئیرانیــان دا بــوون. نــه كۆمــا باشــقه بوون..ئوربێلــی لــێ نهێــری، وهكــی شــاگرتێن مــن كهریمــە، ژنــا وییــه، زهرێ یه،.ئوردیخــان ژ ئەرمهنســتانێ
بــوو، رودهنكــۆ یــه، ئــەز م. مــن گــۆت الزمــە وهكــی كابینێتــا (كۆمــا، گروپپــا)
كــوردان ههبــه. مــن گــۆت دفكــرم، لــێ ئــەز ناخــازم بێــژم، دترســم بێــژم، كا تویــێ چــاوا فــهم
بكــی. قــرار دهرخســت بهشــا كــوردی، پــارا كــوردی ســاز بــوو. خــوه خــوا ژی خــوه
سـهركار. كڤـش كـر. بـوو سـهركار، 6-5 مههـان، سـهركاری نهدكـر ب راسـتی، لـێ مـن دكـر، سـپارته مـن. پاشـێ قـرار دهرخسـت ئـەز كرمـه سـهركار. هنگـێ وا ههتـا نهـا ئـەز سـهركار م. نهـا باوهركـه 25 سـال دهربـاز بوویـه. ههتـا نهـا ژی عەمـرێ مــن ههیــه ئــەز دژیــم و دخهبتــم. كادرێــن مــه ژی ههنــه. كهریــم دیسێرتاســیا خــوه

پــهوان كــر دهرههقــا هــهژار دا، ژنــا وی دهرههقــا ســۆرانی پــهوان كــر، زهرێ دهرههقــا زاراڤـێ، پێشـگۆتنێ، نـا پێشـناڤ یانـێ ژی بهرناڤێـن سـۆرانی كر،.ئوردیخـان دمـدم كــر، كهچكهكــه دنــێ هــات، ئــەوێ ئیرانناســی خالســكربوو، هات.ئوربهلــی
هنگــێ ســهركار بــوو. رودهنكــۆ گــۆت قانــات كهلهشــۆڤیچ، ئــەوێ خــالز كریــه،
خهباتــا وێ تونهیــه. گــۆت بكــه كوردنــاس. مــه كــوردی هیــن ناكــن، زمانــێ كــوردی د ئینســتیتووتان دا تونهیــه. ئــەم مهجبــورن ئیرانناســان, عەرهبناســان، تركناســان بكــن كوردنــاس. مــن چــوو
ژ.ئوربهلـی ره گـۆت، مـن گـۆ كهچكهكـه هـا ههیـه، ئـەم دخـوازن هلـدن. باشـە- گـۆت، بكـه. مـه جاكهلینـا مووسـاێلیان Mûsaêlyan Jakelîna هلـدا. گـۆت وێ چ بكــه؟ مــن گــۆت خهباتهكــه وێ ههیــه. گــۆت چ ههیــه، مــن گــۆت بــرا
بیبلیۆگرافیــا كوردناســیێ بنڤیســه. گۆتــه من،هــا، ئێتــۆ خۆرۆســهۆ (ئــهو باشــە.) پاشــێ دهرههقــا كهچــكا ڤاســیلیێڤا، ئــەوا شــهرهفخان نڤیســی بــوو، ئــەو ژی هـات، ئـەو ژی بـێ ئیـش بـوو، ئینسـتیتووت خـالز كربـوو، جـی نهددانـێ. مـن گۆتـه
ئوربهلـی ئـەم وێ ژی هلـدن. گـۆت وێ چبكـه؟ مـن گـۆت بـال ڤـێ خهباتـێ بكـه.
ئـەو ژی باشـە.
خولهســه، كۆمــا مــه ئــەم نــەه كــهس بــوون. پاشــێ ژ ئیراقــێ ژ مــه ره شــاندن.
6-5، ههتــا 9 كــهس مــن بوونــا ئیراقــه حــازر كرنــه. كهریــم، ئەڤدلرههمــان،
خهزنــهدار، كاووس كافتــان، كوردســتانی، عەزیــز موحەمــهد، عەزیــز شــهمزینی، كــوردێ كــو ب بارزانــی ره هاتبــوو، مــن ژ تاشــكهندێ جیــێ وی گوهاســت ئانــی
ڤێــدهرێ كــره ئاســپیرانتوورایێ.

تێموورێ خهلیل: – شامیل عەسگهرۆڤ ژی.
شامیل ئەسگهرۆڤ ژی، ته تاریخا وی خواندیه، دهرههقه پێشگۆتنا وی دا زانی؟
تێموورێ خهلیل: – ژ كهرهما خوه دو گلیان ژی بێژی.
بێـژم دیسـا؟ شـامیل عەسـگهرۆڤ مـن ره نڤیسـیه ئـەز كـوردێ ئازربێجانـێ مـه.
مــن ئینســتیتووتا پارتیــێ خــالز كریــه. ئــەز، ههواســا مــن ســهر زمانــێ كــوردی دا

ههیــه، ئــەز دخــوازم بزانــم ئەدهبیهتــا كــوردی ههیــه ئــان تونهیــه؟ ئــەز دخــازم وێ
پرســێ ڤــە مــژوول بــم.
ئـهز ژی شـا بـووم، مـن ژی گـۆت شـكر كـوردهك ههیـه، مـژوول دبـه، چ ههیـه.. ئــێ مــن گــۆت ســهر چهڤــا، ســهر ســهرا. دیوانهكــه شــاعیره مــه ئاهــا ههیــه. ئــەوی گــۆت بشــینه، مــن ژێ ره دیــوان شــاند، پــاوان كــر، ئــەز چــووم بوومــه ئاپۆنهنتــێ
وی. وانــا ههتــا 6-5 دیسێرتاســیا پــاوان كرنــه، ئــەز چــووم بوومــه ئاپۆنهنتــێ وان.
یــهك ژی میرزۆیێڤــێ مــه.

تێموورێ خهلیل: – ئەرێ ئەز زانم، كنیازێ ئیبراهیم.
-بهلـێ، یـا كنیـاز و یـا نهسـرین فهخـری و یێـن دنـێ. ئـەز دچوومـه ئازربێجانـێ،
گازی مـن دكـرن، دگۆتـن وهره ببـه پاوانـدارێ مـن. ئـەز دچـووم. ئـهز چ بێـژم؟ ناهـا چ ژ دهسـتێ مـن هاتییـه، حكوماتـا سـۆڤیهتێ ژی گشـك چـار و مـكان دایـه مـن. ئەڤـا 25 سـالە ئـەز سـهركاریێ دكـم. ههتـا نهـا دیسـا باشـە. لـێ ئەمـرێ مـن گهلـهك گهشـتیه، لـێ ههتـا نهـا خهباتـا خـوه دكارم بكـم. گهلـهك خهباتێـن مـن ههنـه، ههتـا سـهد بیسـت خهباتێـن مـن ب ناڤـان ههنـه. نیڤـی ئورسـی
چـاپ بوونـه, نیڤـی ژی كورمانجـی چـاپ بوونـه. نهـا كوردێـن مـه دهرڤـا نڤیسـینه، قـرار كرنـه، دبێـژن ئـەم ههمـوو نڤیسـارێن تـه ب كـوردی چـاپ بكـن. ئـەز ژی مهجبـوورم نهـا وانـا حازركـم. ئیجـا چـا بگهینمـه وانـا، ئـەو پرسـهكه چهتنـە. لـێ ئـەزێ رێ تێـرا ببینـم. خهباتێـن مـن چ نـه، نـاكا ژ تـه را بێـژم، یێـن كـو چـاپ بوونـه، یێـن مـهزن، فهرههنـگا كوردی-رووسـی، رێزمانـا
روسـی سـاال 1957ان چـاپ بوویـه.

تێموورێ خهلیل: – ئەو ل ئالمانیایێ ژی چاپ بو، یهك ژ وانا، رێزمان.
– وانا چاپ كرنه؟
تێموورێ خهلیل: -بهلێ، كۆمكارێ چاپ كریه.
یــا كۆمــكارێ، ئــەو كورمانجــی چــاپ كرنــه. ئــەز یێــن ئوریســی دبێــژم. یێــن

كورمانجــی 6 كتێــب چاپكرنــه ئەرمهنســتانێ. هنگــێ بــاش بــوو. ژ وانــا، ئــەز ژ
تــه را بێــژم، ژ خهباتكارێــن كوردێــن ئەرمهنســتانێ هــهر مهرڤهكــی ئاقلمهنــد،
ژیــر، زانــا كــو فــهم دكــر پرســا وێ، ئــەو ئەمینــێ عەڤــدال بــوو. ئهمیــن گۆتــه مــن قانــات هــا بكــه، ئــەز ژی فكریــم، مــن كــر. وهكــی ئــەو نهبوویــا، مــن نهدنڤیســی، ئــەز دفكریــم كــو رێ تونــه، چــاوا بنڤیســم، كــێ وێ
چـاپ بكـه، مـن نزانبـوو. ئاهـا پێشـدا چـوو، یـهك چـوو، یـا دنـێ چـوو، سسـێ چـوو،
رێ كهتــه بــهر مــن. نهــا شــهش كتێــب دهركهتنــه. نهــا دیســا دنڤیســم. نزانــم كــێ گۆتیــه، چوونــێ دهخهســی كرنــه، تــه را ههمــا
راســت بێــژم، بــال ئەڤــا بمینــه تاریخــێ دا، دهخهســی كرنــه خــوهدێ گراڤــی،
گاڤــا قاناتــێ كــوردۆ تهكســتێن خــوه یێــن گراماتیكیــێ دوهكلینه..ئــێ…
گراماتیــكا، چــا ئورســكی دبــهژن ”ژهنســكی رۆد.” (ئانگــۆ، «قســمی مــێ)» فۆرموولێــن گراماتیكــێ یهكــن، یــا بچــووك ژی یــا مــهزن ژی. لــێ جــوره جــوره شـرۆڤه كرنـه. لـێ تهكسـتێ خوهندنـێ دبـه چهنـد جیـا ههبـه، دوهكلینـم. چوونـه
گۆتنــه ئەرمهنســتانێ، دبێــژن قاناتــێ كــوردۆ هــا كریــه. ئــەز رێ پێــرا ببینــم، دیســا دخــازم چــاپ بكــم. لــێ ئێــدی دهردێ مــن ئــەو نینــه. دهردێ مــن ئــەوە كــو كوردێــن مــه دهرڤــا ل خــوه هشــیار بوونــه. تهشــكیلهتێن وانــا ههنــه، ئــەو دكارن چـاپ بكـن. ئـەزێ رێ پـێ را ببینـم، ژ ڤـان ره بێـژم. نهـا دهوا دكـن زانـی چ دخـوهزن ئــەز بنڤیســم؟ دبێــژن تــو كتێبهكــێ بنڤیســی مینــا یــا ئورســی، یــا 1972ان چــاپ
بوویــه، یــا ســۆرانی- كورمانجــی، گهرهكــێ تــو وان هــهردا كورمانجــی بنڤیســی.
ئـەز دفكـرم، ئـەز دخـازم هنهكـی بشـینم، دبێـژن ئەمـێ چـاپ بكـن. ئـەو ژی باشـە. خهبهتــاك مــن نڤیســیه دهرههقــه زازا دا, 8 ســالە چاپخانــێ دا نــه. حالــێ مــن چهتنــە بۆنــا چاپكرنــا كتێبــێ. كتێبهكــه مــن ژی، تێكســتێن مــن ئــەو ل بهغــدادێ چاپكرنــه. لــێ مــن خواســت ل ورا چــاپ ببــه و تهرجمــا وێ ژی. ل بهغــدادێ هــهر كورمانجــی چــاپ كرنــه. ل ڤــرا مــن تێكســتا رووســی نڤیســی (ئەڤــا كورمانجــی چــاپ نهبوویــه، ب رووســی چــاپ بوویــه) ههتــا نهــا تشــتێ ئوســا
تونهبوویــه. ئــەو ژی پــارا دكشــینن (ئانگــۆ, پــاش دخــن–.ت.خ.).

خهباتــهك ژی ههیــه دیســا، مــن و جاكێلینــا – خهباتــكارا مــه، مــه نڤیســیه، كالمــێ ئەڤینداریــێ، یێــن ئەڤینیــێ. ســۆران دبێــژن یێــن دلداریــێ. مــه ئــەو كتێــب
حــازر كریــه، ئەڤــا 8 ســالە چاپخانــێ دا یــه. كتێبــهك مــن و وێ دیســا حــازر كریــه. تاریخــا كــوردا، كتێبــا شــهرهفخان بەدلیسـی. بایلـۆزه رووسـا ژابـا چووبـوو ئەرزورومـێ، ئـەوی سـپارتبوو وی، وهكـی وی ئــەو ژ زمانــێ فارســی تهرجمــه بكــه كــوردی، كورمانجــی. ئــەوی ژی ژ حهرفــێ عەرهبــی تهرجمــه كربــوو كورمانجــی. ژابــا دهستنڤیســارا وی ئانیبــوو ڤــرا، ههتــا
نهــا چــاپ نــه بوویــه.

تێموورێ خهلیل: – یا خوهروو یه، یا ئوریگینالە؟
ئهرێ، ئورژینال، ئورژینال، یا ئەسلییه.
تێموورێ خهلیل- شهرهفخان بەدلیسی ژی ب خوه رۆژكییه، عەشیرا وی ل ورا یه.
– ئـهرێ، رۆژكییـه، ژ عەشـیرا وهیـه. ئـەرێ، ئـەز ژی خوهرزیـێ رۆژكیـا مـه، دایـكا
مـن رۆژكییـه. نهیسـه، ئـەو پرسـهكه ههواسـكارە. ئــهو كتێــب یــا مــهال بهیازیــدی حــازر كریــه. مــهال مەحمــودێ بهیازیــدی
تهرجمــه كربــوو كورمانجــی. كورمانجــی، ب حهرفــێ عەرهبــی. كــهس تونهبــوو. ئــهم فكریــن، فكریــن، مــه گــۆت ده رێ ددن، ئەمــێ چــاپ بكــن. پاشــێ كــوردێ مــه یێــن دهرڤــا وهرگهرینیــن، بكــن حهرفێــن التینــی. مــه ئــەو حازركــر، 100 بهلــگ ماشــینكێ (داكتیلۆیــێ-. ت.خ).، مــن دهرههقــا وێ، دهرههقــا وێ كتێبــێ دا نڤیسـیه، كییـه مـهال مەحمـودی بهیازیـدی، چـی كریـه، ئـەو ژی مـن ژ گازهتـا (رۆژنامهیـا-. ت.خ) «كوردسـتان»ێ ماتێریـال دهرخسـت. گازهتـا «كوردسـتان»ێ یـا ســاال 1898ان، وەختهكــێ چــاپ دكــرن دا. وێ دهرێ دهرههقــا وی دا ماتهریالێــن ئینتــهرهس ههیــه. ئــەو كتێــب كوردهكــی ســۆران ل یێڤرۆپایــێ، ئــەوی چووبــوو ماربوورگــێ، ئــەو كۆمپلێكتــا وان دهســت خســتبوو چــاپ كربـوو ل ئیراقــێ. ئــەو شـاندیه، نهـا جـهم مـن ههیـه، هاڤینخانـێ دا. ل وێـدهرێ گهلـهك مهلوومـات ههنـه دهرههقــا مــهال مهحمــودێ بهیازیــدی دا. تاریخــا وی، ئــەو چ كریــه، مــن ئــەو ژی

هلــدا جــهم خــوه، چــاپ كریــه.
خولهسـه، ئـەو ژی ل وێ دهرێ. نهـا ب خـوه ئـەز، جاكێلینـا و ڤاسـیلێڤا مژولـی, مژولـی ژێ ره وورسـی دبێـژن سسـلهدۆڤانه كوردسـكخ پلهمیـۆن, كورمانجـی ئـەم
دبێــژن لێگهرینــا دهرههقــا عەشــیرێن كــوردان دا. ئــەو خهباتــهك گهلــهك الزمــە.
دیرێكتــۆرا (ســهرۆك) مــه ئینســتیتووتێ دبێــژه ڤــێ خهباتــێ بــهرێ پێشــین دهرخــن. چمكـی ئـەڤ سهیاسـهتیێ را گرێدایـه, هـم تهریقـێ را گرێدایـه، ئێتنۆگرافیـێ را گرێدایــه، زمــان ڤــە گرێدایــه. ئــەم ههمــوو مهلوومهتیێــن دهرههقــا ڤــان پرســان دا دخــوهزن د وێ كتێبــێ دا چــاپ بكــن. دبــه چــاوا. ئێنســیكلۆپێدیا, هــا… ئــەم
وێ خهباتــێ دكــن. وهكــی دن ژی ئــەز مژولــی، ئــەم دبێــژن ئێــزدی، تــو زانــی دینــێ ئێزدیــا، قهولــێ ئێزدیـا ئـەز هـهال هـێ سـاال 1933ان ئـەز مـژوول دبـم. لـێ ههڤهكـی تشـتهكی خـراب دهرخســتن، كــورێ جاســم (ئۆردیخانــێ جهلیــل. –ت.خ). نڤیســیبوو، دیرهكتــۆرێ
خــوه ره نڤیســیبوو (بــرا ئەڤــا بمینــه تاریخــێ ره.) دیرهكتــۆرێ خــوه را نڤیســیبوو، سـاال 1970 دا ئینسـتیتووتا مـه قـرار كریـه وهكـی ئـەم مژوولـی تهكسـتێن ئێزدیـا ببــن. نهــا مــن ره هاتیــه ئەیــان بوویــه وهكــی قانــات كهلهشــۆڤیچ مــژوول دبــه. ئــەز
دخــازم پارالێلیــزم تونهبــه، رهغبــهری تونهبــه.

تێموورێ خهلیل: – ئەوی قهی رند فهم نه كریه. دیرهكتــۆر گازی مــه كــر، گــۆت قانــات كهلهشــۆڤیچ بنێــره، دبــه بــاش ببــه تــو ببــی
تهرهفـهك. مـن گـۆت كا بـده ئـەزێ هـهرم وێ كاغـهزێ بخوینـم. مـن ئـەو كاغـهز خوانـد، نڤیسـارێن مـن ههنـه مـن وێ دهرێ دا مـن سـلووچاینۆ (ژ نشـكێڤا، تهسـهدووف) نڤیسـیه ئـەز سـاال 1933ان دا مژوولـی كۆمكرنـا قهولێـن ئێزدیـان بوومـه. ئاهـا، مـن گـۆت بنێـره
مـن چـاپ كریـه. تێمـوورێ خهلیـل: – مـاال وانـا مالهكـه ئەیانـە. ئیجـار ئەیـان دو جـووره ههنـه. ئـەز
ژی زانـم ئـەز چ دبێـژم، تـو ژی زانـی ئـەز چ دبێـژم.
ههموو دهری ئەز، ههموو دهری ئەز…

تێمــوورێ خهلیــل: – بــرا ئــەو بــن، بــرا بێــژن. وهكــی ههبــه بێــژن، تونهبــه بێــژن
نــه باشــه. لـێ مـن نڤیسـیه هـا مقالێـن مـن چـاپ بوونـه، ڤـرا ژی چـاپ بوونـه دهرههقـا ئێزدیـان دا. ئەمــرێ ئەزدیــان، ئەفرینــا دنیایــێ ل بەغــدادێ چــاپ بوویــه. كیتێبهكــێ دا، مقــاال خــوه دا مــن نڤیســیه، ئالفبایــا ئێزدیــان مــن نیشــان كریــه. كتێــب ل ڤــرا ههیــه، دكارم نیشــانی تــه بــدم. كوردســكیی – یێزیدســكیی ئالفاڤــت (فهرههنــگا كوردی-ێزدكــی) ژێ را دبێــژن. ئــەز ئیزبــات دكــم. ئولمــداران نڤیســیبوو، كــو خودێگراڤــی ئــەو ئالفاڤیتــا عەرهبانــە، مــن ئیزبــات كــر، كــو نــه حهرفێــن عەرهبــی ههنــه، نــه حهرفێــن ئاســۆریان
ههنـه، نـه حهرفێـن جهـوودا ههنـه، ئەڤانـا باشـقه نـه، یێـن وان ن. مـن ئیزبـات كریـه.
خولهســه، ئەڤــا پرســهكه نــه الیقــە مــهرڤ بێــژه، لــێ تاریخییــه، هاتییــه كرنــێ، بێبهختییـه. بێبهختییـه، ئاخـر. چمـا ئێزدیێـن مـه وسـانن، مـهرڤ دكاره دهه دسێرتاسـیا بنڤیسـه، 15 دسێرتاسـیا بنڤیسـه. چمكـی ئێـزدی زهحـف ههواسـدارە. تاریقـا وانـا، زمانـێ وانــا، قهولــێ وانــا، ئاینــا وانا..ئێــزدی مهرڤێــن كۆنســهرڤاتیڤن، ئێــزدی، كورمانجێــن مـه یێـن ئێـزدی كۆنسـهرڤاتیڤن. چ بێـژی نـاڤ تاریخـێ دا هیشـتنه. كـێ دكاره 123 كتێـب – ناڤێــن وانــا نــاڤ كتێبــا بیبلیۆگرافیــا جاكهلینــێ دا ههیــه – (قهســدا وی جاكهلینــا موســاێلیانە-. ت.خ.) یانــی دهرههقــا ئێزدیــان دا. 123 كتێــب. ئانهــا ژی كــێ دكاره بــرا
بنڤیسـه..ئێ چمـا ئـەز بنڤیسـم فـان كـهس گـهرهك نهكـه، ئـەز بكـم. تێمـوورێ خهلیـل: – ئـەز ڤانـا بـاش نـاس دكـم. گهلـهك كـهس ژی وانـا بـاش نـاس دكـن. ئـەز هێڤـی دكـم هـوون چهنـد گلیـان بێـژن سـهر مهسـهال كتێبـا د چاپخانـێ دا یـه
ڤـان رۆژا وێ دهرێ، یـا وه و زهرا ئوسـڤ نڤیسـیه.
ئــهو فهرههنــگ، ئــەز 6-5 ســاالن ســهر خهبتیــم. مــن و زهرێ مــه تهمــام كریــه.
لـێ بهختـێ مـه ئیسـال لـێ خسـت وهكـی كـو… نهـا رهشـێ چاپكرنـا چاپخانـێ دا هاتیــه، مــه راســت كریــه گشــت، ئــەم هێڤیــدارن، دبــه پــهی مههــهك، دو مههــان را
دهركهڤــه. بــاوهر بكــه ههتــا 30 هــهزار خهبــهر تێــدا ههنــه. یجــا مــه ئــەو نڤیســیه، وەكــی كــو پێشــی ب حهرفێــن عەرهبــی، ســۆرانی و ترانسكریپسـیۆنا وان مـه ب التینیـا كـوردی كریـه، وهكـی كورمانجێـن مـه دهر

بخوینـن. لـێ ل وێـدهرێ دا ژ مـن را گۆتـن دهرههقـا گراماتیكـێ دا بنڤیسـه، مـن
نڤیسـی، پاشـێ گۆتـن گهلـهك جـی دگـره. پاشـێ گۆتـن بكـه تابلیسـه (شـهما) گوهێراندنــا فێــالن ب ســۆرانی. ئــەو ژی چــاپ دبــه. خولهســه، ئــەم ب هێڤینــه یــان
سـهرێ ڤـێ مههـێ یـان ژی سـهرێ مهههكـه دنـێ، لـێ یـێ دهركهڤـه. حـازرە، هـازرە.
كهنگــێ دهركهڤــه، ئــەز نزانــم.

تێمـوورێ خهلیـل: – قاناتـێ كـوردۆ، ژ كهرهمـا خـوه وه چهنـد گلـی ژی بگۆتـا سـهر مهسـهال كوردێـن یێرێڤانـێ، د هێـا چانـده دا چـاوا پێشـدا چوونـه، ب خوسووسـی ئەگـهر هــوون ســهر مهســهال رادیۆیــێ ژی بێــژن، چ كار هاتیــه كرنــێ و ئــەوێ تاریخــێ دا ژی بمینـه، كـو هـهر كـهس ژی بزانبـه، د هێـا كامـان دا، یـان پرۆپاگانداكرنـا خهباتـا وان دا، یــان خهباتــا كابینهتــا كوردزانیــه دا (ژ بهشــا كوردزانیــێ را كابینهتــا كوردزانیــێ
دهاتـه گۆتـن–.ت.خ). رادیۆیـا یێرێڤانـێ چ كریـه؟
رادیۆیا.ئێریڤانــێ ئەیانــە شــكر، نهــا تــه را بێــژم، ئەگــهر ئــەم همبــهری هــهڤ
بكـن خهباتـا ریـا تـهزه (روژنامەیـە) و یـا رادیۆیـێ، رادیـۆ بـاوهر بكـه ههتـا 300 2 بلندتــرە ژ ریــا تــهزه. راســت بێــژم. رادیــۆ دنیــا پــێ حهســیایه. كوردێــن ئیراقــێ لــێ زانــن، كوردێــن ســوریێ لــێ زانــن، كوردێــن تركیــێ بهیســتنه. بهیســتنه كــو نــاڤ و دهنگــێ كــوردان ههیــه. بهیســتنه كالمێــن وان ههنــه، بهیســتنه عەدهتێــن وان
ههیــه، بهیســتنه ئولمدارێــن وان، نڤیســكارێن وان ههنــه.

تێموورێ خهلیل: – ئەمهكێ وه ژی گهلهك ههیه ڤێ دهرهجێ دا.
بهلـێ، بهیسـتنه كیـدهرێ مژوولـی كوردناسـیه دبـن، مژولـی تاریخـا وان، زمانـێ
وان و ئەدهبیاتــا وان دبــن، ئــەو بهیســتنه. ئەڤــا پرۆپاگاندایــا زههــف باهــا یــه. تاریخــا كــوردان دا رادیــۆ گهرهكــی خهباتهكــه مــهزن بكــه. مــهرڤ ههبــه نهــا
دهســتپێبكه چ رادیۆیــێ دا دانــه، بكــه كتێبــهك. مــن باڤــێ تــه یــی رهحمهتــی را وەختــێ ئــەوی كتێــب دهرخســت، مــن ژێ را نڤیسـی، مـن گـۆت: زانـی چ، بـاش دبـه تـو كتێبهكـێ دهرههقـا خاچـۆ كاراپێتیـان

دا بنڤیســی (قهســدا وی كاراپێتــێ خاچــۆ یــه-. ت.خ.). دهنگبێــژە، ئەرمهنــی یــه،
ئینتهرناسـیۆنالە. مێركـی یـێ مـه دزانـه، سـهرهاتیا وی بنڤیسـه… پـێ را نهگیهانـد، دا… گهرهكــێ خهباتــا رادیۆیــێ بــێ ئەشــكهرهكرنێ. گهلــهك كتێبێــن دهرڤــا یێـن كـو چـاپ دبـن، دهرههقـا رادیۆیـێ دا هـهرگاڤ دبێـژن. هـهرگاڤ دبێـژن، پێشـی
نكتــن گۆتیــه، بهدرخــان گۆتیــه، (نكتــن) نڤیســاندیه، بهدرخــان نڤیســاندیه. پاشــێ شــاگرتا بهدرخــان جۆوجــه بــالو Blau( )Jouce نڤیســیه. و یێــن دنــێ دنڤیســن. (نكتــن) ههتــا 12-10 جــارا نڤیســیه، كتێبــا خــوه دا ژی نڤیســیه، ب فرانسـی ههیـه، كوردێـن مـه چـاپ كرنـه، لـێ ئـەو دهرهجـه ژێ دهرخسـتنه. كتێبـا
وی دا دهرهجــهك ههیــه نڤیســیه كوردێــن ســۆڤهتیك. دهرههقــا مــن دا ژی نڤیســیه.
نكتــن ژ مــن ره نامــه دنڤیســی. نكتــن چهنــد جــارا نڤیســیه وهك رادیــۆ چ دده.
چهنــد جــارا ئــەو دهرههقــا گازهتــا كــوردی ریــا تــهزه دا ژی نڤیســیه. دهرههقــا ریــا تــهزه دا ژی مــهرڤ دكاره بنڤیســه، لــێ چ گرهدایــه ب تاریــخ و
مهدهنیــهت، كوولتــورا كــوردا را. لــێ وهكــی دنــێ بێــژم كــورد چێلهكدۆشــن،
ههمــوو ملــهت چێلــهك ددۆشــن. ســبێ ببێــژن خهنزیــردۆش، نابــه دا… چێلهكــدۆش، چێلهكــدۆش باشــە، لــێ بــرا بنڤیســن، بــرا ئــەوا ژی بمینــه تاریخــێ دا. تــو دكاری
نیشــان بكــی، دكاری نیشــان نهكــی، كوردێــن مــه كینكێشــن. فێــم دكــی؟ 20-15 ســال بــهرێ مــن میرۆیــێ ئەســهد ره گــۆت (بهرپرســیارێ رۆژنامهیــا ریــا
تــهزه-. ت.خ,). میرۆیــێ ئەســهد، خهباتكارێــن تــه نــه پهداگۆگــن, نــه زمانناســن, نــه لیتهراتوورزانــن, فالن-بێڤــان. ئــەز و شــاگرتێ مــن باكایێــڤ, كــو نهــا بوویــه دوكتــۆر, ئەمــێ بێــن 3 مههــا ریــا تــهزه دا ئیــش بكــن. هــهر دهوه بكــن كــو ئــەم بێــن، پــهره نــهده مــه، پــهرێ تــه نــه الزمــە. ئەمــێ ئیــش بكــن، هیــن بكــن، چــاوا
بنڤیســن… چ الزمــە دا… ئــهز ریــا تــهزه دا خهبتیمــه ســاال 1934ان. پراكتیــكا مــن ههبــوو، وەختــێ ئونیڤێرســیتێتێ دا ئــەز هیــن دبــووم. وێــدهرێ جهردۆیــێ رهحمهتــی ههبــوو، جــهردۆ
كورمانجــی رنــد زانبــوو. رنــد فهمدكــر. ئــەز جــهردۆ را خهبتیمــه.

تێموورێ خهلیل: – جهردۆیێ گێنجۆ.
ئـهرێ، ئـەز جـهردۆ را خهبتمـه. جـهردۆ زانبـوو. جـهردۆ كورمانجـی ژی رنـد زانبـوو. مــه چ دنڤیســی جــهردۆ چــاپ دكــر. ترســا وی تونهبــوو. نــزام نهــا بوویــه چ، نهــا ریــا
تــهزه دنڤیســه چرۆكێــن ڤیهتنامــێ… ئــەرێ دا، ئــەز مقابــل نینــم… لــێ، كــورۆ،
چیرۆكێــن مــه ژی یێــن بــاش ههنــه. مەقالێــن خــوه ئــەز دنڤیســیم، ئــەو راســت دكــن. قاناتــێ كــوردۆ 40 ســالە، 50 ســالە لهنینگــرادێ دمینــه، زمانــێ كــوردی نزانه..ئــێ، ئــەڤ بــوو؟ خــوهدێ قهبــوول
نهكــه. لــێ ئوســا بوویــه، ئــەز چ بێــژم. ریــا تــهزه خولهســه چ دكــه؟ ئەڤــا خهباتــا ریــا تــهزه تــه را بێــژم، نــه سیاســهتی
یــه. كوردێــن مــه دهڤــرا دبێــژن ئاهــا بنێــره، ئــەم چهنگهكــن، یانــی هیــچ. لــێ ل سۆڤیهتســتانێ ریــا تــهزه ههیــه. لــێ چــا بێــژم ئالیــه زمــان دا، ل ئالیــه تاریــخ دا نــه
تشــتهك ئــە.

تێموورێ خهلیل: – لێ رادیۆیا.ئێریڤانێ؟ رادیــۆ باشــتر ئــە. واختــێ باڤــێ تــه دخهبتــی, باڤــێ تــه یــی رههمهتــی, ئــەو ژی نهدترســیا, ئــەو مێــر بــوو. چ دخــازی بێــژه, لــێ دنێــری چ الزمــه ههیــه, نــه كــو تــو بێـژی پێشـبهری تركیهیـێ رابـی خهبـهردی. نـاs چ الزمـە تـێ كرنـێ. ئیجـا نهـا ئـەز
نزانــم, ئــەز هــاژ پــێ تونهمــه. بــهرێ مــن باڤــێ تــه ره مقالــه دنڤیســی، ئــەز دهاتــم, گازی مــن دكــر، دگــۆت وهره مــه را بنڤیســه. نهــا گــوه نادمــێ, ئێــدی كال
بوومــه, ئێــدی ژێ دوور كهتمــه. نهــا ئــەز دبێــژم هــهر ئــەز پــێ را بگهینــم دهستنڤیســارێن خــوه بنڤیســم، حــازر
بكــم، چــاپ بكــم. بۆنــا نهكهڤنــه دهســتێ مهرڤێــن دز.

تێبینی/ ئەڤ هەڤپەیڤینە ل گۆڤارا لالش یا ژمارا ٥٠ هاتیه بەلاڤەکرن.

تُتاح هذه الصورة أيضا في: کوردی

مقالات ذات صله

الرد

پۆستی ئەلکترۆنیکەت بڵاو ناکرێتەوە . خانە پێویستەکان دەستنیشانکراون بە *

Copyright © 2021 by Lalish Media Network .   Developed by Ayman qaidi