پەروین دۆسكی:دیرۆك و پاشەرۆژا ڕایا گشتی

دیرۆك و پاشەرۆژا ڕایا گشتی
پەروین دۆسكی
بۆچۆنا جڤاكەكی یان كۆمەكا تاكێن پێگەهشتی دناڤ دا دەربارەی بابەتەكی دئێتە هژمارتن وەكو ڕایا گشتی و پرۆسا وەرگرتنا ڤێ‌ بۆچۆنێ‌ و دەستنیشانكرنا ناڤەڕۆكا وێ‌ دناڤ ژیانا خەلكی دا ژ ئەركێن هەرە هەستیارە، ژبەركو ئەڤ چەندە یا گرێدایی كاروبارێن جڤاكی یە، ڤێ‌‌ بۆچۆنێ‌‌ گرنگیەكا تایبەت یا هەیی، چنكو ئەنجامێن گرنگ و هەستیار پێڤە دگرێداینە، چ دپشتەڤان بن یان هەڤدژ یان بێلایەن بن.
دروستكرنا ڤێ‌‌ ڕایێ‌‌ ژ كارێن هووربینە و پێتڤی ب راستگۆییێ‌ و یەكسانیێ‌ و ڕێبازەكا زانستی یا هەڤسەنگ و تایبەتمەندە و زێدەباری دادپەروەریێی و بێلایەنیێ‌ و هەبوونا بلندترین ئاستێن هەستكرنێ‌ ب بەرپرسیاری و شەفافیەتیێ‌، چ ژلایێ‌ شەنگستێن ڕایا گشتی ڤە بت یان ئەو لایەنێن ب ڕا وەرگرتنان راِدبن و ب عەلبا وێ‌‌ دپیڤن،ڕایا گشتی یا كاریگەرە بۆ لڤاندنا كاودانێن سیاسیێن هەر وەلاتەكی و د ناڤ سیستەمێن دكتاتۆری ژی دا، و دەولەت و حوكمەت كار دكەت داكو ڕایا گشتی ب دەست بێخت چ ل سەر ئاستێ‌ ناڤخوەیی بت یان نێڤدەولەتی، تاكو ببتە فشار ل سەر دروستكەرێ‌ بریارا سیاسی ئەوژی ب وی ئاراستێ‌ ئەو گونجایی دبینت، و هێزا ڕایا گشتی پەیدا دبت ژ بەلاڤبوونا فێركرنێ‌ و هشیاریا خەلكی ب ماف و ئەركێن وان، لێ‌ دەربارەی مەشرۆعیەتا ئەنجامێ‌ ڕایا گشتی دگەهتێ‌ ئەڤەژی پشتبەستنێ‌ دكەتە سەر پێگەهشتنا سیاسی و جڤاكی یێن كو دەستەواژەیێن ڕایا گشتی پێك دئینن، و بسمارك دبێژیت: (ئەز ڕایا گشتیمە مادەم ئەزم دروست دكەم).
هەتا دوماهیێن سەدێ‌ هەژدێ‌ ژی زاراڤێ‌ ڕایا گشتی نەهاتییە بكارئینان، ئەو ژی دگەل بلندبوونا دیاردەیا گەشەكرنا سكانی یا بلەز و خرڤەبوون د ناڤ باژێرێن پێشەسازیێن مەزن دا، و د دەمەكی دا ژێكجوداهی دناڤبەرا فەیلەسۆف و هزرڤانێن وی دەمیدا هەبوو دەربارەی پەیڤێن وێ‌، لێ‌ زاراڤێن هەڤئاوا دگەل هەلگرێن ڕامان و ناڤەڕۆكا وێ‌ مانەڤە، ژبەركو مۆنتسكیۆ بناڤكریە ب (ئاقلێ‌ گشتی) و رۆسۆ بناڤكریە ب (ئیرادا گشتی)، لێ‌ سەرەرایی هەبوونا چەندین زاراڤێن دەربرینێ‌ ژڤێ‌ دیاردەیێ‌ دكەن ئەوا پتر ژ زانستەكی و تایبەتمەندییەكا مرۆڤایەتی دئێختە كاری، ل سەر وێ‌ چەندێ‌ كۆ دەنگییەكا هەیی هەژموونا ڕایا گشتی پێتڤییە ببتە جیێ‌ گرنگیدانا سیاسەتمەدار و فەیلەسوف و هزرڤانان.
و بۆ رۆهنكرنا تێگەهێ‌ ڕایا گشتی هندەك ڤەكۆلەران قەستا ڕاڤەكرنا ڕامانا هەردوو پەیڤێن ڕا و گشتی كریە ئەوێن زاراڤێ‌ (ڕایا گشتی) پێكدئینن،(ڕا) حوكمەكە یان نەرینەكا مرۆڤێ‌ تاك یان كۆمێ‌ وەكی بەرهەمێن ئاقلی یێن هاتییە ئاڤاكرن ئەوژی ل سەر ئەزموون و تێبینی و شارەزایی و میراسا رەوشەنبیری یێن تاكی یانژی كۆمی، و پرۆسا دەربرین ژێكرنێ‌ دئێتەكرن ب ڕەنگەكێ‌ دیار و ئاشكەرا یان ڤەشارتی و ب ڕێیێن ژێكجودا و میكانزمێن فرەلایەن، د پەیڤێ‌ دا یان ڤەلڤینێ‌ یان وێنەیی یان بەرێخودانا دەربرینكەر یان ئاماژە یان ب بێدەنگی و متبوونێ‌.
دەربارەی گشتی، ڕایا تاكەكەسی یا كەسان نە ل جیێ‌ گرنگیدانا وانەیێن مەیە ل ڤێدەرێ‌‌ هەرچەندە دگرنگن بۆ دروستكرن و پێگەهاندن و پێكئینانا تشتێ‌ گشتی،ئانكو تێگەهێ‌ ڕایا گشتی رامان ژێ‌‌ رایا كۆمێ‌ یە ئەوا هەڤگرێدانێن ئارمانجا هەڤپشك و بەرژەوەندییا هەڤپشك و چارەنڤیسێ‌ گشتی دناڤبەرا وان دا هەیی و وان پێكڤە گرێددەت.