ئێزدی د پەرتۆكا (زبدە الوقائع) دا
د.سەعید خودێدا عەلۆ
كۆلیژا زانستێن مرۆڤایەتی/زانكۆیا دهۆك
پەرتۆكا زبدە الوقائع (دیرۆك، جوگرافی و جڤاكناسیا دەڤەرێن وان و هەكاری 1883-1887ز یا نڤیسەر میرزا مووسا خانێ تەباتەبایی یە، نڤیسەر وەك سكرتێرێ ئێكێ یێ وەزارەتا كاروبارێن دەرڤەیا ئیرانێ بوو، پشتی ب داوی هاتنا كارفرمانیا كونسۆلگەرێ بەرێ یێ دەولەتا ئیرانێ میرزا ئاغا خان ل ویلایەتێن وان و هەكاری و بەدلیسێ، نڤیسەرێ پەرتۆكێ ل ویلایەتێن ناڤبری وەك كونسلگەرێ ئیرانێ دەست ب كار بوو هەر ژ سالا 1883 تا 1887.
ئەڤ پەرتۆكە ژ (50) پشكا پێكهاتیە و ب زمانێ فارسی هاتیە نڤیسین و ژلایێ د.فاخر حەسەن گولی هاتیە وەرگێڕان بۆ زمانێ كوردی، و زانكۆیا زاخۆ ل سالا 2019چاپكریە كو ژ بنیات دا ئەڤ پەرتۆك دەستنڤیسە و ب دوو دەست نڤیسێن جوداجودا و نێزیكی هەڤدوو هەنە،یا ئێكێ ل پەرتۆكخانەیا نیشتیمانی یا كۆمارا ئیسلامیا ئیرانێ ب هژمارا( 2039ف) پاراستیە، یا دووێ ل پەرتۆكخانەیا ناڤەندی یا زانینگەها تەهرانێ ب هژمارا (2642) پاراستییە وەكو وەرگێرێ پەرتۆكێ د پێشەكیێ دا دیاركری.
نڤیسەرێ پەرتۆكێ دبێژت:هەتا نۆكە ژبلی گۆتگۆتك و چیرۆكێن بەربەلاڤ نەشیاینە ب شێوەیەكی هەژی ئایینێ ئێزدی د دیرۆكێدا بدەنە ناسین…..هەروەسا ژبەركو من گەریانەكا تەمام دناڤ ڤی ئاینی دا كر و لگەل واندا روونشتم و تێكلیا وان كر،لێ من نكاری تشتەكی بدەستڤەبینم و ب تنێ شرۆڤەكرنا مفادار و پوختە ژ رەوش و پێزانینێن خوە ژ دووڤچوون و پێزانینێن هێژا هنری لایارد بالیۆزێ بەرێ یێ وەلاتێ ئینگلیزی ل ئیستەمبولێ،نڤیسەر بەحسێ هندەك وان بۆچۆنا دكەت یێن دەربارەی ئاینێ ئێزدیان، لێ تەكەز دكەت كو ناڤێ ئێزدی ژ (یەزدان) هاتیە و زمانێ ئێزدیان كوردی یە، هەروەسان دبێژت:ئێزدیان گەلەك دەستەك هەینە و هەر دەستەكەكێ شێخێ خۆ یێ تایبەت هەیە، لێ نڤیسەر دكەڤیتە وێ شاشیێ دەمێ دبێژت:ئێزدیان سێ دەستەك(چین) هەینە شێخ-قەوال-فەقیر،بەلكو یا دروست شێخ و پیر و مرید، دەربارەی ئەركێ قەوالان نڤیسەر دبێژت:گەریانێ دناڤ گوندێن ئێزدیان دا دكەن و ئارمانج ژی بجهئینانا یاسایێن ئۆلی یە و قەوال ل شنگالێ سەر ب ویلایەتا مووسل ڤەنە و ل قەزا خەرزان سەر ب ویلایەتا بەدلیس و ل ویلایەتا ئەرزەرۆم و وانێ و ل ویلایەتا حەلەب وهژمارەكا زێدە ل ویلایەتا ئێریڤان ئاكنجیینە.
وسەبارەت پەرتۆكێن ئاینی یێن ئێزدیان نڤیسەر دبێژت:دوو پەرتۆك هەینە كو ئێك ل باشیكێ یە ویا دی ل پەرستگەها لالشە بێی كو ناڤێن وان پەرتۆكا بینت كو مەبەست ژێ مسحەفا رەش وجیلوە یە.
دەربارەی جیێ ئێزدیان نڤیسەر دبێژت:بنگەهێ ئێزدیان ل ویلایەتا مووسل وقەزا ئامێدیێ و گوندێ شێخ هادی یە، هەلبەت مەبەستا نڤیسەری د ڤێدەرێ دا پەرستگەها لالشە.
سەبارەت هندەك داب و نەریت و رۆژیگرتنێ هندەك جاران نڤیسەر دكەڤتیە د شاشیاندا بۆ نموونە دەربارەی رۆژیان دبێژت:رۆژیێن ئێزدیان چل رۆژن لێ كێمتر رۆژیێ دگرن و هەر مالەكێ كەسەك ب شوینكاریا تەڤایا كەسێن مالێ رۆژیێ دگرت، د ڤێدەر دا وەسان دیارە بەحسێ رۆژیێن چلێ هاڤینێ یە بەلكو بتنێ زەلامێن ئاینی وان رۆژیان دگرن نەكو هەموو كەسێن ئێزدی، و دەربارەی ژن بەردانێ دناڤ پەرتۆكێ دا هاتیە هەكە كەسەكێ ئێزدی ژنا خۆ بەردا ب یاسا ئاینێ ئێزدیان ژنا ناڤبری ئێكجار نكارت شوو بكەت هەلبەت ئەڤەژی شاشییە،چنكو ئەوێ ژنێ ماف هەیە شوو بكەت هەر وەكی زەلامی كو ماف هەیە ژنەكا دی بینت و هەروەسان دبێژت:سونەتكرنا زارۆكان ژی ل دووڤ حەزا خوەنە ئێزدی و ب یاسایا ئۆلی نەچار نینن دیسان ئەڤەژی شاشییەكا دی یە،چنكو كەسێ ئێزدی دڤێت بێتە سونەتكرن.
دەربارەی ناڤ مالێن ئێزدیان د پەرتۆكێ دا هاتیە:خانیێن ئێزدیان گەلەگ پاقژتر و باشترن ژ خانیێن تەڤایا كوردان و ئەرمەنییان، و بتریا دەمان جلوبەرگێن سپی ل بەرخوە دكەن، پرانییا وان ریهێن خۆ ناتراشن، پێتڤییە جلوبەرگێن وان ئێك پەرۆك بن، رەنگێ شین ب جارەكێ بەربەندە و ل بەرخوە ناكەن و هەر كەسێ ل پێش وا تف كەتە عەردی ژ وی سل و دلگران دبن.
تُتاح هذه الصورة أيضا في: کوردی
