ژنێن نەمر ل چیایێ شنگالێ (زەریفا ئوسێ)
حەیدەر عەرەبو یوسفانی
تێ زانین د دیرۆكا چیایێ شنگالێ دا د هەر جهـ و دەمەكی دا،ژنا ئێزدی و ب تایبەتی یا شنگالی وەك مرۆڤەكا خودان هەست و رومەت دهەر دەمەكی ژیانكریە، نهۆ ژی خانمەكا دن ژ ژنێن كو دیرۆكا مە پێ سەرفەرازە ئەو ژی ژنا ئێزدی (زەریفا ئوسێ شنگالی) وەكو ژنەكا ب خۆ باوەر كاریە دەربارەی ژیانا ئێزدیاتیێ رۆلەكێ سەركەفتی ب گێرت،و ئێكە ژ ژنێن نەمر و ناڤدارێن چیایێ شنگالێ و ژ مالباتەكا ناڤدارە و خودان ئۆجاغا مالا ئوسێ یە.
زەریف كەچا ئوسێ كورێ دوغۆ كورێ بۆبۆ یە، دایكا وێ (غەزالا رەشۆی حەمەدە)، زەریف ل هەمبێزا مالباتا خۆ یا جوامیر و مەرد دا هاتە پەروەردەكرن و ژ دایكبوویا گوندێ بەكرا مەزن بوویە،كەچەكا پەگراوان و پێشەنگ بوویە،قیزەك و ژنەكا د سەردەمێ خۆ دا بەژن زراڤ و جوان و رند و دەلال بوو، زەریفا ئوسێ د دڕەندەترین فەرمان دا ل سەر ئاستێ دونیایێ ل وی سەردەمی سەكنی و ل كێلەكا مێرخاسێ ئێزدی (مەحەمایێ عەڤدۆ) هلهلاندیە و هێرشی گرێ تۆپچی كرینە و كوشتینە،زەریف ژنەكا خودان شیان و ب هێز و زیرەك و چەلەنگ و زانا و رێزان بوو,،هەروەسا خوەدی ئاقل و هزرێن جوان بوو، زەریف د سالێن ناڤەراستا سەدسالا نۆزدان دا ژ دایك بوویە و ژیان ژێرا گرنژی یە،پشتی د گەهتە تەمەنێ هەڤژینیێ، ژیانا هەڤژینیێ دگەل خورتێ ئێلا بەكرا (خەلەف حسێن ناسۆ)پێكئینایە،دبێژن: دەما دچۆیە چیایی بۆ هلگرتنا داران، كو ملێ وێ یێ دارا هندی یی مەزن بوو كو چار ژنا نە دكاری هلگرت،وەسان یە ب هێز و خودان شیان بوو، لێ مخابن تا نها وەكو هەموو ژنێن دی یێن ئێزدیان چ لێكۆلین ل سەر نەهاتینە ئەنجام دان و ئەو تشتێ ل سەر هەی ژی بتنێ د هند گۆتار و نامیلكەیان دا ل سەر هند ئالیێن بەرخودانی و قارەمانیا وێ هەنە، هەروەسا د هند پەرتوۆكان دا ب كورتی ناڤێ وێ تێدا دەرباز بوویە،زەریفا ئوسێ تێكۆشینەكا مەزن یا ئەنجام دای و ژیانا خۆ ب رێڤەبریە و تا ئیرۆ هندەك شونوارێن وێ یێن دێرین ل گوندێ بەكرا ماینە،وەكو جیێ تەنورا وێ یا ئاخێ و جیێ خان و مالا وێ و جیێ هلهلاندنا وێ ژبۆ شەرڤان و قارەمانێن ئێزدیان یێن ل دژی فەرمانا فەریق پاشا و پێتڤیە ڤەكۆلینەكا بەرفرەهـ و دیرۆكی ل سەر بێتە ئەنجام دان،بەریا نها مە بەحس كر و مە گۆ ت ب خەلەفێ حسێنێ ناسۆ یێ ژ ئێلا بەكرا را ژیانا هەڤژینیێ پێك ئینایە و زەریفێ چار كور هەبوون ئەوژی(قاسۆ،سەیدۆ،برجون،قەرێ). رۆلێ زەریفا ئوسێ د فەرمانا فەریق پاشا دا – عەمەر وەهبی:
بێگۆمان ژلایێ دەولەتا ئۆسمانی ڤە گەلەك فەرمان هاتینە سەر ئێزدیان ژوانژی فەرمانا فەریق وەهبی پاشا و فەرمانەكا گەلەكا توند بوو هێرشی گەلەك دەڤەرێن ئێزدینشین كر وەكو شێخان و دەڤەرا لحفا قایدیا و دەڤەرا بن كەندی و دەڤەرا دنا و دەڤەرا هەوێریا و چیایێ شنگالێ،دێ بەحسێ رۆلێ قارەمانا ژن (زەریفا ئوسێ) د ڤێ فەرمانێ دا دەمێ هێرشی گۆندێ بەكرا كری كەین،زەریفێ د قارەمانیا شەری دا داستانەك بۆ وێ هاتە نڤیسین،دبێژن: ل (15)ی مەها نیسانێ ل سالا 1893 فەریق عەمەر وەهبی پاشا هێرشی سەر گوندێ بەكرا كر ل بندینا چیایێ شنگالێ ژ ئالیێ شەمالێ ڤە،لەشكەرەكێ مەزن بوو كو پێكهاتبوو ژ دەهـ فەوجێن لەشكەری و دوو كەتیبێن سواران و دوو بەتالیۆنێن پەیاییێ چیایی و هندەك كەسان ژ هۆز و خێلان و د ڕێیا گوندێ مهركان رە دەربازی باكوور دبن،و ب ڤی ئاوایی عەمەر وەهبی ب هەموو هێزا خۆ یا لەشكەری سێ شەڤ و سێ رۆژان هێرش ل پێ هێرشێ دبتە سەر ئێزدیان، دبێژن:مێرخاسێ ب ناڤ و دەنگێ چیایێ شنگالێ (مەحەمایێ عەڤدۆ) پشتی بێنڤەدانەكێ دكت،دبێنڤەدانێ دا دبینت كار غەزالا چیایێ شنگالێ زەریفا ئوسێ دگەل گولا بارۆ ب جلكێن زەلامان د خەملاندی نە و رەخت و فیشەك ل ناڤ كێلێن وان د گرێدایی و دارێن تڤنگان د دەستێن وان دا و بەرێ خۆ دەنە كاخا شەری و د رێ دا قەهرەمانێ ب ناڤ و دەنگ مەحمایێ عەڤدۆ دبینن یێ روونشتی یە ل سەر بەرەكی دبن دارەكێ دا وەكو كەوەكی چیایێ شنگالێ ل سبێ زوو د قەبت،سلاڤ لێ كرن و گۆتنێ تە خێرە برایێ مەحەما توو ل سەر ڤی بەری روونشتی و ب تۆپ و تڤنگان دونیا ل سەر سەرێ مە خراب بوویە؟ مەحەمایێ عەڤدۆ ل وان ڤەگێرا و گۆتە وان گەلی خوەینگا ب هەر سێ ناڤێن خودێ (وەللا، و بللا و تللا) شەڤێ دیترێ من د خەوا خۆدا دیتیە ل دەهنێ سبێ شەر ژ وانە و پشت ژ مەیە،و ل دەهنێ هێڤاری شەر ژ مەیە و پشت ژ وانە،ڤێجا من خۆ گرتی یە هەتا ل من دبتە دەهنێ هێڤاری،پشتی رۆژ قولپیە دەهنێ هێڤارێ،مەحەمایێ عەڤدۆ گۆتە وان:گەلی خوەینگا ب قەوەتا ناڤێ خودێ ئەزێ رابم هێرشێ بدەمە سەر تۆپچی بەلكی ئەز بكوژم،مانە ئەڤێ تۆپێ ئاگرێ خودێ بەردا دونیایێ،ئێكسەر كەتە قادا شەری و ب دەهان ژ لەشكەرێ فەریق پاشا كوشتن هەتا كو نێزیكی تۆپچی بوویی و ئێكسەر هێرش دا سەر تۆپچی و سەرێ وی بڕی و كوشت،دەما تۆپچی كوشتی، دەنگێ هلهلاندنا هەردوو خوەینگێن وی (زەریفا ئوسێ و گولا بارۆ) گەلیێن چیایێ شنگالێ تژی كرن،مەحەمایێ عەڤدۆ ل خۆ زڤری دبینت هەردوو كار غەزالێن شنگالێ ل پشت وی دسەكنینە،مەحەما شاقس ما ژبۆ زیرەكی و چەلەنگیا وان و گۆتە وان: ئوون چاوا گەهشتنە ڤیرێ گەلی خوەینگا؟ زەریفا ئوسێ لێ ڤەگەراند و گۆتێ: برایێ مەحەما (شێر شێرە،چ ژنە چ مێرە) و ب ڤێ چەندێ شكەستن كەفتە ناڤ لەشكەرێ فەریق پاشا و لەشكەرێ دوژمنا خۆ ڤەكێشا ژ دەوروبەرێت چیایێ شنگالێ،و ژبۆ زیرەكی و چەلەنگی و خۆشمێری و ناڤ ل هەڤدوودانا قەرەمانێن چیایێ شنگالێ و خەلكێ خۆراگرێ وێ دیار دبت و دبتە هاندەر و پالدەر ژبۆ سەركەفتنا وان دژی هێرشا فەریق عەمەر وەهبی پاشا،و دڤێ داستانێ دا زەریفا ئوسێ خۆ گەهاندیە دیرۆكا شەركەرێن زیرەك و ناڤێ وێ د چیایێ شنگالێ و ئێزدیخانێ دا بەلاڤ بوو،وەكو دەقێ ڤێ سترانا ل خوارێ رۆلێ زەریفا ئوسێ ئاشكەرا دبت:
لێ دایێ،لێ دایێ،لێ دایێ ێ ێ زەریفا ئوسێ بان دكێ: دە لێ گولێ خوەینگێ وەزێ دكم و ل من خەو نایێ ئەز رابم فندەقەكێ هلگرم مانە دەنگێ تۆپ و تڤنگێ عەسكەرێ فەریق پاشا ئاگرێ خودێ بەردا ڤێ دنیایێ
دڤێت دیرۆكناس و نڤیسەر رۆلێ ڤێ قارەمانا ژن ژبیرنەكەن،و ناڤێ وێ د دیرۆكا زیرەكی یا ژنا ئێزدی دا بێتە نڤیسین،چنكو ڤێ زەریێ وەك گەنج و خورتێن ئێزدیان بەرخودانی ژ ئاخا پیرۆز و ئۆلا دێرینا پیرۆز كریە،دبێژن:زەریفێ نێزیكی سەد و پێنجی (150) سالان ژیایە،دناڤبەرا سالێن( 1940-1950) دا ژیانە وێ ب داوی هاتی یە و چۆیە بەر دلۆڤانیا خودایێ مەزن و ل زەهمانێ (قەبرستان) كور ل دەرێ گەلیێ كور بمبارك دا ل باكوورێ چیایێ شنگالێ بن ئاخ كرنە هاتیە ڤەشارتن و هەتا نهۆ گۆرا وێ یە دیارە،و گیانێ وێ پشتی چۆیە بەردلۆڤانیا خودێ د ئاسمانێ ئێزدیخانێ دا هەری گەشە،و بێشك گیانێ وێ بەهشتە. و ژبەر رۆلێ وێ یێ گرنگ د مێژوویا چیایێ شنگالێ دا،قوتابخانەكا بنەڕەتی یا كچان ب ناڤێ وێ ل باژارێ شنگالێ ل تاخێ شەهیدا هاتە ڤەكرن ب ناڤێ ( قوتابخانا زەریفا ئوسێ یا بنەرەت یا كچان )،هەروەسا ئێكا دی ب ناڤێ گولا بارو ژی هاتە ڤەكرن ل باژارێ شنگالێ، هەردوو قوتابخانە ب سەر پەرەوەردە زمانێ كوردی ڤەنە.
