ئالودەبوون ب مادێن بێ هۆشكەر
فەلاح حەسەن
ئاریشا ئالودەبوونێ ب شێوەكی گشتی و بكارئینانا مادێن بێهۆشكەر ب شێوەكی تایبەت دئێنە هژمارتن ئێك ژ مەترسیدارترین ئاریشێن كۆمەلایەتی یێن تووشی كۆمەلگەها مەدەنی دبن, ئەڤ دیاردە لدووڤ وێ مەترسییا دەروونی و كۆمەلایەتی و ساخلەمیا تووشی كەسێ ئالودەبووی ب شێوەكی تایبەت و ئابووری ل سەر كۆمەلگەهێ دبت, چنكو ئالۆدەبوون دبتە ئەگەرێ گەلەك ئاریشان ل چەندین دەولەتێن جیهانێ و دەولەت گوژمێن زۆر یێن مەزن یێن دراڤی خەرج دكەت بۆ چارەسەركرنا ڤێ چەندێ و نەهێلانا وێ,هەروەسا یاسایێن توند ژی ژبۆ نەهێلانا بازرگانان و دارشتنا وان ئالۆدەبوویان دگرنە بەر.
فەرە ل سەر هەموو ڤەكۆلەر و زانایان د هەموو بیاڤان دا دەست ب لێگەریانێ بكەن و كاربكەن ل سەر دیتنا چارەسەریێ بۆ وێ ئاریشێ و ئاریشێن دیتر ژی یێن دبنە ئەگەرێ هەرفاندنا كۆمەلگەهێ، و ئەو ژی ئەوە كو ژ حالەتێ رەڤینەكا دەربرین كەر ل سەر خرابیا تەوافقێ و ئاماژە ل سەر هەبوونا پێكدانان دكەت دكەسی دا و داخوازدكەت مایتێكرنەكا دەروونی یا درێژ ل سەر بێتە كرن ئەوژی ژبەر دووبارە ئاڤاكرنا كەسی, ڤەكۆلینا دیاركریە كەسێن ئالودەبووی تووشی پێكدانانێ و كێماتیێ د تەندروستیا دەروونی دا دبن.
(تێگەهێ ئالودەبوونێ)
• ئەوە ژ حالەتەكێ فێربوونا قەهرێ یا ڤەگر ل سەر بكارئینانا مادەیەكێ دیاركری ژ مادێن بێهوشكەر ب شێوەكی خۆلەیی یێ دووبارەكەر ئەوژی ژ رەفتارێن قەهرێ وەرگرێ پالدەرێ فێربووی.
• الاعتماد (پشت بەستن):
بریتیە ژ بكارئینانا دووبارەكری یا مادێت كارتێكەر یێن دبنە ئەگەرێ دیاردەیەكا دەروونی و هندەك جاران ژی ئەندامی ژی, و دەستهەلاتێ ل سەر بكارهێنەری دكەت، و ل حەزەكا قەحرێ وی نەچار دكەت ل سەر هەولدانان ژ بۆ بدەستڤەئینانا مادا دەروونی یا پێتڤی ب هەر بهایەكێ هەبت.
(ئەگەرێن بكارئینانێ) :
• هەڤناسینا وتن ب كۆمەل بت یێن كو ب تنێ یێن وان مادان بكاردئینن و وەسان لێ دكەن كو سەردا بچت.
ژێكڤەبوونا خێزانێ:
• شەرێت هەڤژینان یێن دگەهنە ژێكڤەبوونێ وەسان دكەت زارۆك بێ چاڤدێری بن.
• بێخەمی د پەروەردەكرنا زارۆكاندا.
• ئامادەنەبوونا دایك یان بابی ل گەل زارۆكان ئەوژی بۆ ماوەیەكی درێژ یانژی مژوولبوونا وان ب ئاریشێن خۆ یێن تایبەت ڤە.
• گەشتكرنا سەروەرێ خێزانێ بۆ ماوەیەكی هەردەمی و پێگیر نەبوون ب ئەركێ چاڤدێریا ل سەر خێزانێ ژوان ئەركان ژی وەكو دووربوون ژ راوێژكاریا زارۆكان.
• حەزا زانینێ و دوزینێ و هەولدان ل سەر زانینا راستیا وی هەستی یێ كو كەسێ ئالودەبووی هەست پێ دكەت.
• لاوازیا هەستێ ئاینی و دووربوون ژ خودایێ مەزن ئەوژی ل دەمێ د نەخۆشی و تەنگاڤیاندا.
• خەرجكرنەكا زێدە و هەبوونا دراڤی ب شێوەكی زۆر ل جەم گەلەك كەسان.
• هەڤالێن خراب یێن كو كارێن خراب بۆ خەلكی جوان دكەن.
• ڤالاتیا كوژەك و هەولدان ل سەر بكارئینانا وێ ب هەر ڕێیەكا هەبت.
• رەڤین ژ رووبروبوونا ئاریشان و نەبوونا شیانێن چارەسەركرنا وێ بەلكو قەستا بكارئینانا مادێت بێهوشكەر و رەزالەتیێ دكەت.
• قەستكرنا وان دەرمانێت ئارامكرنێ ئەوژی بێ راوێژكرنا خودان تایبەتمەندان، ل ڤێدەرێ مرۆڤ دێ كەفتە د ئالودەبوونێ دا بێی كو هەست ژی پێ بكەت.
• بۆچۆنا نەدروست یاكو دبێژت مادێت بێهۆشكەر شیانێت سكسی زێدە دكەت ئەو بخۆ ژی ئەڤ چەندە بەروڤاژییە.
• حەز ل سەر شیانێن كاری و نەنڤستنێ و خواندنێ زێدە دبت.
• زارڤەكرنا هندەك ژ بەرناسێن د بیاڤێ هۆنەرێ دا كار دكەن یێن كو مادێن بێهۆشكەر بكاردئینن.
• سستیا هندەك دەولەتان د چارەسەركرنا ڤێ ئاریشێ دا.
• پەروەردەكرنا خراب و گرنگی پێنەدانا دایك و بابان ب مەزنكرنا زارۆكان ل سەر پەروەردەیەكا ئاینی.
• هەبوونا كەسێت تایبەتكری د بەلاڤكرنا مادێت بێهۆشكەر و ب ساناهیكرنا بدەستڤەئینانا وێ و هەروەسا گەهشتن بۆ جیێن خرڤەبوونێن گەنجان وەكو زانكۆیان و نادیان.
ئەگەرێت دەروونیێن پشت ئالودەبوونێ:
هەستكرن ب خۆشیێ، مێشكێ مرۆڤی ئاراستەیان نزانت بەلكو ل خۆشیێ دگەرت و سەركەفتنێ ل هەر جیەكێ هەبت و د دەمێ تاكەكەس وان حەبكان دخۆت ل دەستپێكێ هەست ب خۆشیەكا دەمكی دكەت، بەلێ پشتی هنگی وەسان نامینت وەكو الترامادول و بۆچۆنا كو رادبت ب زێدەبوونا حەز و شیانێت سكسی و ئەڤە ژی بۆچۆنەكا نەیا دروستە.
• خۆ دوورخستن ژ ئاریشێن دەروونی یێن دی.
• لێگەریانا ڕێزگرتنا زاتی ئەو حەبكە ژێدەرەكن كو وەل تاكەكەسی دكەت هەست ب گرنگیێ بكەت خۆ هەگەر خەیال ژی بت.
• دووركەفتن و هەستێ تاكەكەسی، دەروونێ خۆ دوور كەت ژ یێن دەوروبەر ڤێجا دێ هەول دەت بچتە ل گەل وان كۆمان یێت وەكی وی.
• فشارێت ژیانێ وەكو یێن كاری و خێزان و هەڤژینیێ …هتد.
• هندەك ژ هزرێت نە د دروست وەكو دڤێت ژیان یا ب ساناهی بت یا ڤالا بت ژ هەر ئاریشەیەكێ, ل دەمێ ئەز تووشی ئاریشەیەكێ دبم ئەز نكارم رووبروو ببمێ ب تنێ ب هاریكاریا وان حەبكان, پێتڤیە چارەسەریەكا بلەز من هەبت داكو رزگاربم ژ هەر ئاریشەكا تووشی من دبت.
داكو دیاردا ئالودەبوونێ رووبدەت پێتڤیە سێ فاكتەر یان مەرج هەبن:
• میحوەرێ ئێكێ: المواد المخدرە (مادێت بێهۆشكەر) دابەش دبن :
أ. مادێت سروشتی یێن بێهۆشكەر وەكو حەشیش و خشخاش و ئەفیون و رووەكێ كوكا و ئەلقات.
ب. بێهۆشكەرێن پێشەسازی، ئەوژی وەكو هیروین ئەوژی ئێك ژ پێكهاتێت ئەفیونێ یە و بهێزترە ژ مورفینێ ب پێنچ جاران و كۆنترۆلكرنا وێ ل سەر وی بكارهێنەری یا بلەزە و رەنگە ل هندەك وەلاتان حەز ل سەر ئالودەبوونا هیروینان ب شێوەیەكی ترسناك زێدەبت.
ت. بێهۆشكەرێت دروستكەر:ڕێكخراوا ساخلەمیا جیهانی رابوو ب ڤاڤارتنا وێ ل ساڵا 1973 ل سەر سێ جۆران:
1- (عقاقیر) حەبكێت دبنە ئەگەرێ هشیاردارەكا زۆر و دئێتە ب ناڤكرن ب حەبكێت هشیاركەر.
2- حەبكێت دبنە ئەگەرێ ئارامیێ و ب حەبكێت ئارامكەر دئێنە ب ناڤكرن.
3- حەبكێت دبنە ئەگەرێ چالاككرنا تێگەهشتنێ و گوهاستنێ و هزركرنێ و لەزا لڤینێ و كو ب حەبكێت هەلوەسێ دئێنە ب ناڤكرن.
ئەڤە و ل گەل مادێت بێهەشكەرێت دیتر وەك عەرەق و مادێت فروكێ و كافاین.
وێنێ تیشكا دیتنا بروسیترونیە وان گۆرانكاریێن مێشكی دیار دكەت یێن كو ژ ئەگەرێ ئالودەبوونێ و هاریكاریێن بەردەوام ل سەر بكارئینانێ و جۆر جۆریا ژناڤچۆنان.
ئالودەبوونا دناڤبەرا چار جۆرێت كەسایەتیان بەلاڤە دبت ئەو ژی:
1. الشخصیە الاكتئابیە: یەكبووی, حەز ژێكرنا ژیانێ ل جەم وی نینە, و ژ نۆكە و پاشەرۆژێ یێ بێ هیڤیە, ژبەر هندێ تووشی شكەستن و رەشبینیێ و كەفتنا پالدەران دبت, ڤێجا حەز دكەت دوور بت ژ كەسێن دی، چنكو باوەری بخۆ نینە, لەوما قەستا مادێن بێهۆشكەر دكەت ژبەركو د دیتنا وی یا شاشدا كەیف و خۆشیێ و چالاكیێ بۆ وی پەیدا دكەت، لێ د راستیێ دا بەروڤاژییە.
2. الشخصیە الفصامیە:
3. الشخصیە المكروبە:
4. كەسایەتیا دژی كۆمەلگەهێ
نیشانێت ئالودەبوونێ:
1. سۆراتیەك ل ناڤ چاڤێت بكارهێنەری دا یا هەی.
2. رەنگە كولاڤی بكاربینت ئەوژی بۆ نەهێلانا بێهنا دەستێ خۆ.
3. رەنگە علكی یان نەعنائێ بكاربینت ئەوژی ژ بۆ نەهێلانا بێهنا دەڤی.
4. رەفتاركرن ل ئاستێ دوژمناتیێ دگەل كەسێن دەوروبەر.
5. ئەركێن ژیانا خێزانێ پشت گوهـ دهاڤێت.
6. د خەوێ دا تووشی پێكدادانان دبت.
7. ڕەنگە بۆ ئەگەرێن نەیێن گرنگ هەست ب لەرزاندنێ بكەت.
8. خۆ دوور دكەت ژ روونشینێن دگەل خێزان و كەسێن ژ دەرڤەی خێزانێ.
9. تووشی دوو دلیەكا دژوار دبت.
10. د هەستپێكرنا دەمی دا خودان شاشییە.
11. بەرزەبوونا دراڤی یان تشتێت گران بها دمالێ دا.
12. خودان بیردانكەكا لاوازە.
13. بلەز دئاخڤت ب دەنگەكێ گەلەك كێم.
14. وەكو تەمغا ل سەر سەروچاڤێن بكارهێنەری دیار دبن.
قۆناغێن چارەسەریێ:
1. (قۆناغا گوهاستنێ) نەهێلانا ژەهراویێ و ئەوژی ئەوە كو ژ دانپێدانا تاكەكەسی بەرامبەر خۆ كو كەسەكێ تووش بووی یە و پێتڤی ب چارەسەریەكا گونجایی یە داكو پشت بەستنا ڤێ هەموویێ بكەت ب تەوەكل ل سەر خودایێ مەزن.
رابت ب گۆتنا وێ بۆ كەسەكێ دیتر ب شێوەیەكی باش داكو بارگرانیا وی كێم بت و فشار ل سەر كێم بت و هەروەسا داكو هاریكاریا وی بكەت لسەر هەناسەدانا ئینفعالی.
2. قۆناغا دیاركرنا چارەسەربوونان ژی ئەوژی بهێزكرنا دەروونی و كۆمەلایەتیا تووشبووی و زانینا پلا كارتێكرنا بێهۆشكەری:
– پشكنینا گشتگیر یا باش.
– باوەری بوون ب چارەسەریێ و دووڤچۆنا شیرەتێن وی.
– روونشتنێن فێركاری ب ڕێیا هشیاركرنا تاكەكەسی ب وان زیانێت ژ ئالودەبوونێ دئێن.
– دروستكرنا دیتنەكا باش ژ هێلانا وان مادەیان.
3. قۆناغا جێگربوونێ و باشبوونێ ژ ئالودەبوونا لەشی و دەروونی:
– هشیاربە ژ پشتڤەچۆنا تەدریجی.
– ئامادەبوونا لەشی.
– كۆنترۆلا تاكەكەس پێ دكەت د ئاریشێت ژیانا خۆدا.
– تاكەكەس رەفتارێ ل گەل وان ئاریشان دكەت یێن ب ئاقلانە و شارەزاهیێ وەردگرت، و هەروەسا خۆ دوور بكەت ژ چرمساندنێ.
فاكتەرێت فیسولوجی ژوانژی فاكتەرێت زكماكی, دیاردێن نەخۆشیێن جۆراوجۆر،فاكتەرێت مێژووی شارەزاهیا بەری نۆكە هەیی وەكو ئەزموون و پێشبینی و فێركرن…هتد،فاكتەرێت ژینگەهی ژوانژی چالاكیێن كۆمەلایەتی و فشار و روودانێن بەردەوام.
رێك و بیردۆزێت چارەسەركرنێ و راوێژیا دەروونی:
– هەناسەكێشانا نەدروست
– چارەسەریا مەعریفی.
– چارەسەریا تنێ بوونێ.
– چارەسەركرنا كۆمی، هۆنەرەكێ هاریكاركرنا نەدیاران.
– چارەسەریا داویێ.
چارەسەركرنا خێزانی:
• گوهۆرینا شێوازێت چالاكیێن نەدروست یێن دناڤ خێزانێ دا و باشكرنا سروشتێ پەیوەندیان دناڤبەرا كەسێت خێزانێ دا.
• راستڤەكرنا ڕێیێن پەیوەندی كرنێن نەدروست.
• خێزان رابت ب باشكرنا ئەركێت خۆ.
• چارەسەریا پرۆسێن نەخۆشی ئەوێن تووش بوویێ .
• بلندكرنا ڕێزگرتنا سنێلەیێ بۆ دەروونی و فێركرنا وی كا دێ چەوا رابت ب ئاراستەیێن پۆزەتیڤ ل دۆر دەروونێ خۆ.
• پێتڤیە خێزان فێربت ژ هندەك ژ شارەزاهیێن كۆمەلایەتی یێن دبنە ئەگەرێ باشبوونا شیانێت چالاككرنا كۆمەلایەتیێن خێزانێ.
• ئەندامێن خێزانا كەسێ ئالوودەبووی پێتڤیە دووبارە بەرێ خۆ ب دەتە ڕۆلێ خۆ د ژیانا وی كەسی دا، د هندەك جاراندا هندەك رەفتاران دكەن هزردكەن د باش و هاریكارن بەلكو د راستی دا بەروڤاژی نە.
چارەسەریا خێزانی و كۆمەلایەتی:
• خرڤەبوونا خێزانێ ل سەر خوارنێ.
• دەركەفتنا هەموو كەسێن خێزانێ ئەوژی دگەل ئێك.
• نەكاركرنا بابی بۆ ماوەیەكێ درێژ.
• نەهێلانا بەرپرسیارەتییا پەروەردەكرنی َ(ڕەوشتی و رەفتاری و گیانی) هەموو پێكڤە بۆ هەڤژینیێ.
• گفتوگۆكرن ل گەل زارۆكان و گۆهدانا وان.
• پێشبینی كرن د هەموو دەمان ژ زارۆكێت خۆ كو دێ سەركەڤن و وەرگرتنا هەرەباشیێ د هەموو كاراندا.
• گەشبینیا بەردەوام و پێشبینیا سەركەفتنێ.
• پالپشتكرنا ڕێكخستنا زاتی ب ڕێیا رابوونا زارۆكان ب كارێت ڕێكخستە و وەل وان بكەن كو ژ ڕەفتارێن خۆ دبەرپرسبن.
• پێشكێشكرنا ڤیانێ بۆ زارۆكان ئەڤەژی هاریكاریا وی دكەت ل سەر ڤیانا دەروونێ خۆ و رازیبوونا وە ل سەر خۆ.
• دەست نیشانكرنا وێ ڕەفتارا دگەل ئارام دبت دناڤ خێزانێ دا.
• زانینا وان جیێن زارۆكێن وی دچنێ و چالاكیێت وان و هەڤالێت وان.
تُتاح هذه الصورة أيضا في: کوردی
