بۆچی عێراق ئێزدی و پێكهاتەیێن دی پشتگوهـ دهاڤێژت؟
بیرهات هارون رەشید
شرۆڤەیەكا یاسایی:
گەرەكە بزانین ئەو تاوانێن د دەرهەق ڤان پێكهاتەیان دا رووداین دكێم و بێ بنەما و پلان نەبوون، دئێنە هژمارتن ژ تاوانێن نێڤ دەولەتی، كو جۆرە پێگیریەكا یاسایی لسەر ملێن حكومەتا عێراقێ دروست دكت.
هەموو ئەو تاوانێن هاتینە ئەنجامدان ژ ئالیێ رێكخستنا تیرۆرستیا (داعش) ل هەمبەری پێكهاتەیێن عێراقێ و نەخاسمە ئێزدیان، دكەڤنە لژێر سیبەرا وان هەموو جۆرە رێسا و رێككەفتن و پەیماننامە و یاسایێن نێڤ دەولەتی، ئەوێن ژبۆ پاراستن و گرەنتیكرنا مافێ مرۆڤی هاتینە نڤیساندن و ئاماژەپێكرن، گرنگە بزانین ژی كو تاوانێن (كۆمكۆژیا بكۆم و دژی مرۆڤایەتیێ و تاوانێن جەنگی و زێدەباری دوژمنكاری) دكەڤنە ل بن تاوانێن نێڤ دەولەتی دا كو هەرگاڤا سەرپێچیا ڤان رێسایان هاتەكرن، گەرەكە جڤاتا ئاساییشا نێڤ دەولەتی هەلویستێ خۆ وەرگرت.
هەروەكو ل (م/2-3) ژ رێككەفتناما قەدەغەكرنا تاوانێن بكۆم ل 9 ی كانوونا ئێكێ 1948 ئەمریكا، و رێككەفتناما جنێف (م/4) ل 1949 و رێسایێن سەرەكی ژ سیستەمێ رۆما (م/678) ل 1998 دگەل جارناما جیهانیا مافێ مرۆڤی ل 1948، ئەڤە ژ ئالیەكی ڤە، كو ماوەكێ درێژ نینە بسەر ڤان تاوانان را دەربازبووی،ژ ئالیەكێ دن ڤە ل رابردوویی ژی ب هەمان سیناریۆ نەتەوا مە تووشی ڤان نەهامەتی و دەردەسەریان بووینە ژلایێ رژێمێن دكتاتۆرێن گۆر ب گۆرڤە، لێ مە شیانێن هندێ هەینە داخوازا مافێن خۆ یێن رەوا (مادی_معنوی) بكەین ژحكومەتا عێراقێ ب نەچاركرنەكا یاسایی یا نێڤ دەولەتی،مینا تاوانێن ئەنفالێ كو دئێتە هژمارتن ئێك ژ تاوانێن نێڤ دەولەتی دكەفتە دبن تاوانێن كۆمەلكوژیا بكۆم دا.
هەروەكو د یاسایا دادگەها بلندا تاوانێن عێراقێ یا ژمارە 10سالا 2005 دا هاتیە پشتراستكرن كو دادگەهەكە ژبۆ سزادانا بەرپرسێن عێراقێ هاتبوو دامەزراندن، ئەوێن ل ناڤبەرا (1968/7/17 بۆ 2003/5/1) سەرپێچی و پێبژاردەیا تاوانێن دژی مرۆڤی كرین،هەروەسا بریارا دادگەها ناڤبری (1/ج2/ 2007) و بریارا ئەنجوومەنێ نوونەرێن عێراقێ ژمارە (28 سالا 2008)، تێدا ئەنفال ب تاوانا كۆمەلكوژی و ب جینۆساید دایە ناسین، كەواتە ئەڤە گرەنتیەكا بهێز یا یاسایی یە هەر زیانڤێكەفتێیەك پشتبەستنێ لسەر بكت بەرامبەر دادگەها ناڤبری ژبۆ وەرگرتنا قەرەبوویێ، پشتی برێكا رێكارێن یاسایی دئێتە سەلماندن، ئانكو بۆ مە دیاردبت ناچێبت ئەڤ تاوانێن ناخ هەژین یێن لدژی نەهێلانا ناسناما نەتەوەی و ئاینی و هزری هاتینە كرن بێنە ژبیركرن و پشتگوهـ هاڤێژتن و ئەڤ یەكە ژی بارێ لسەر ملێن نوونەرێن داهاتی یێن كوردان ل بەغدا گرانتر لێ دكت ژبۆ داخوازكرنا ئەڤی مافێ رەوایێ زیانڤێكەفتیان، د یاسایا شارستانیا عێراقێ دا ژمارە (40 سالا 1951) دەمێ بەحسا تێگەهێ قەرەبوویێ دكەین، ئانكو زیانڤێكەفتنەك هەیە.
_دوو جۆرێن قەرەبوویێ هەینە:
1_ قەرەبوویا مادی: كو برەكێ دراڤی یە، لسەر بنەمایێ زیانێ دئێتەدان.
2_ قەرەبوویا نەمادی-معنوی: ئانكو كارەكێ ژ هەژی وێ زیانێ یان ڤەگەراندنا بارودۆخی بۆ پێش زیانێ بێتەكرن یان داخوازا لێبۆرینێ ژتاكی یان كۆمەلگەهێ بێتەكرن.
_ب شێوەكێ گشتی هەر تاوانەك دەرئەنجامەكی ل پێ خۆ دئینت، كو یاسا رێكێ ددەتە كەسێ زیانڤێكەفتی سكالایێ بەرامبەر دادگەها تایبەتمەند بلند بكت ب مەرجەكی پایەیێن بەرپرسیارەتیێ بێنە هەبوونێ ئەو ژی (شاشی-زیان-پەیوەندیا ئەگەرێ دناڤبەرا شاشیێ و زیانێ)، ئەڤ رۆنكرنە ژبۆ هندێ بوو بتنێ بزانین د تاوانێن ئەنفال و جینۆساید و تاوانێن دژی (8000بارزانیان-سۆتنا 4500گوندان-5000هەلەبچەیی-سەرهلدن- كوردێن فەیلی-2014/8/3 تاوانێن دژی ئێزدیان)، كو هەموو لژێر دەستهەلات و رووبەرێ دەولەتا عێراقێ رووداینە.
_گرنگە بزانین لسەر ئاستێ دەرڤەیی دوو جۆرێن تاوانان هەینە عێراق ژێ بەرپرسیارە:
_ ئێك:بەرپڕسیارەتیا نێڤ دەولەتی یا تاوانێ (ألمسوولیە الجنائیە ألدولیە للدول): دڤێ خالێ دا عێراق بەرپرس نابت، ژبەركو ناچێبت دەولەتەك بێتە سێدارەدان یان سزادان ب گرتنێ..هتد.
_ دوو: بەرپرسیارەتیا نێڤ دەولەتی یا شارستانی (ألمسوولیە المدنیە ألدولیە للدول): دڤێ خالێ دا یا گرنگ قەرەبووكرنا وان هەموو زیانڤێكەفتیانە یێن ژئەنجامێ تاوانێن نێڤ دەولەتی لسەر رووبەرێ عێراقێ زیان گەهشتیێ (تاك و كۆم)، هەروەسا بەرپرسیارەتا شارستانی دكەفتە سەر ملێ وان كەسان ئەوێن راستەوخۆ د ئەنجامدانا تاوانێ دا بەشداربووین و بووینە هەڤپشك ژی و ئەڤ قەرەبووكرنە ژی پێتڤیە یە تەمام بت و لسەر بنەمایێ زیانێ بێتەدان، ئەڤە ژی ب ملیارێن دۆلاران دخەملینت كو هەتا ئیرۆ رۆژ ئەڤ مافێ گشتی و رەوایێ گەلێ كورد لسەر ملێن حكومەتا عێراقێ مایەڤە.
ـــ دەربارەی هەول و بزاڤان:
1_سەبارەت ب بزاڤێن نافخۆیی: چی لسەر ئاستێ كەسێن یاسایی و ئاسایی (زیانڤێكەفتی) و نوونەرێن كوردان ل بەغدا هیچ پێنگاڤەكا وێرەكا بڤی شێوەیی نەهاتیە هاڤێژتنە و هەتا خۆ ئەو رەوشەنبیریا یاسایی ژی لجەم خەلكانەكی نینە كو داخوازا ڤی مافێ رەوا بكن.
2_سەبارەت ب بزاڤێن نێڤ دەولەتی:دەولەتێن زلهێز زۆر كەمتەرخەم بووینە لسەر پابەندكرنا عێراقێ د قەرەبووكرنا دۆسەیێن كوردان دا، زێدەباری ڤێ چەندێ بەروڤاژی دێ بینین ئەنجوومەنێ ئاساییشا نێڤ دەولەتی لپێ ژمارە (687/1991) عێراق پێگیركر قەرەبوویا كوێتێ بكت و تا ئیرۆ رۆژ بەردەوام بت،لەورا لیژنەیا قەرەبوویێ(لژنا قەرەبووكرنێ) هاتە پێكئینان و قەرەبوویا خەلكێ زیانڤێكەفتی هاتەكرن.
ژبەر ڤان هەموو رێك و گرەنتیێن یاسایی یێن لبەردەستێ مە هەین هەر زیانڤێكەفتی و نوونەرەكێ كورد ل بەغدا دكارت داخوازا ڤی مافی بكت ژبەركو مافەكێ گشتی یە، زێدەباری ڤان رێكاران عێراقێ ئیمزا لسەر رێسایێن دادگەها تاوانێن نێڤ دەولەتی نەكریە سیستەمێ رۆما لێ ئەڤە نابتە بەهانە كو حكومەتا عێراقێ ژ قەرەبووكرنا كوردان برەڤت، ژبەركو هەموو تاوانێن نێڤ دەولەتی رووداینە و مافێ مرۆڤی هاتیە بنپێكرن، لپێ (بنەمایێ میراتگیریێ دەولەتێ).
یا ژهەموویێ بتر جیێ گرنگیێ باس بكەین، ئەڤ تاوانێن رابردوو (ئەنفال-جینۆساید-كۆمكوژیێن بكۆم..هتد) ماوەیێ وان بسەرڤە ناچت، ئانكو هەر دەمەكی زیانڤێكەفتی مافێ داخوازكرنا مافێ خۆ هەیە ژ دەولەتێ (لا یسقگ الحق بالتقادم فی الجرائم التی أنتهكت فیه حقوق اڵانسان و لحقت به جرائم دولیە).
تُتاح هذه الصورة أيضا في: کوردی
