پارەپێدانا نێڤ دەولی بۆ هەرێما كوردستانێ یا گرنگە؟
سەردار شاكر سلێڤانەی
تێگەهەكێ گرنگ هەیە دناڤ گۆرەپانا ئابووری دا لێ ژبەر نە دیاركرن و نە دانەنیاسینا ڤی تێگەهی ب زمانێ كوردی دبت تێگەهشتن و زانیاریێن مە لسەر كێم بن،ئەو ژی تێگەهێ پارەپێدانا نێڤ دەولی یە یان ژی دبێژنێ (International Finance) پێكهاتیە ژ دوو پەیڤان ئەو ژی (Finance) مەرەم ژێ ئەوە دابینكرنا ژێدەرێن دارایی بۆ پركرنا خەرجیاتێن هەی و یێن سەروەت و سامانی لدوڤ هندەك مەرجێن دیار مینا (بها و وەختی) و ئەڤ تێگەهە دچەرخێ بیستێ دا گەلەك بەربەلاڤ بوویە،دیسان (International) ئەڤ تێگەهێ هەنێ ژی مەرەم ژێ كۆمەكا وەلاتانە و پشتی جەنگێ جیهانی یێ دووێ یێ بەربەلاڤ بووی،لێ سیستەمێ نوو و یێ تازە یێ وەلاتان پشتی ب داوی هاتنا جەنگێ جیهانی یێ دووێ بوویە ئەگەر گەلەك دەزگەهێن دارایی یێن نێڤ دەولی پەیدا بن مینا: سندۆقا دراڤی یا نێڤ دەولی و بەنكا نێڤ دەولی یا دروستكرن و سەخبێركرنا ئاڤاهیان،زێدەباری هندەك پەرتۆك و ڤەكۆلین ددەنە دیار كرن كو پارەپێدانا نێڤ دەولی ئەو لایێ پەیوەندیێن ئابووری یێن نێڤ دەولی یە گرێداینە ب دابینكرن و ڤەگوهاستنا سەروەت و سامانی دناڤبەرا وەلاتان دا و ئەڤە ژی لسەر گەلەك شێوە و رێیان مینا: ژرەخێ كەلوپەلان ڤە د ئابوورێ نێڤ دەولی دا،ژ رەخێ دراڤی و دارایی،ژ رەخێ وەبەرهێنانا بیانی یان یا ژدەرڤە ب هەموو شێوەیێن خۆ ڤە ئەو ژی مینا ( هنارتی و هاوردەیان ڤە چ یێن خزمەتی یان كەلوپەلان بن)،هەلبەت ئەڤ تێگەهێ هە ژ تێگەهێن گرنگە و هەموو وەلاتان پێتڤی یا پێ هەی و نەتنێ وەلاتێن پاشكەفتی و پێتڤیەكا هەری گرنگە بۆ وەلاتێن پاش ڤە مایی دا بكارن ب رێیا وێ ئاستێ گەشەكرن و ورارێ لدەڤ خۆ زێدە بكن،هەژی یە بێژین پارەداركرن یان پارەپێدانا نێڤ دەولی چالاكیەكە دئێتە برێڤە برن ژلایێ دەزگەهێن دارایی ڤە بگرە ژ بەنكان و ئاڤاهیێن دراڤی و وەبەرهێنان و هلگرتنێ،و ژلایێ بازارێن دارایی و دەزگەهێن دارایی یێن نێڤ دەولی وەكی بانكێن نێڤ دەولی و رێكخراوێن نێڤ دەولی یێن دی، و ئەڤ تێگەهە د سالێن (1950) دا بتر بەربەلاڤ بوویە و بتر دانوستاندن دگەل بانكێن نێڤ دەولی هاتیە كرن و قەبارێ قەرێن نێڤ دەولی گەلەك زێدە بوویە هەتا گەهشتیە ئاستێن زێدە بلند كو چ كەسان پێشتر ئاگەه ژێ نەبوویە، و هەتا وەبەرهێنانا نێڤ دەولی ژی زێدە بوویە،گەلەك ژێدەر دیار دكن ل داویا سالێن پێنجیان دوو گهۆرینێن گرنگ د رێكخستنا پارەداركرنێ دا پەیدابوون ئەو ژی ئەو بەربەست بوون یێن وەلاتێ بریتانیا سەپاندین لسەر دانوستاندنێ لسەر دراڤێ ئەستەر لینێ د كریارێن ژ دەرڤەیی دا كو بوونە ئەگەر قەیران دناڤبەرا سالێن (1955 و 1957) دا پەیدابوون و ژبەر ڤی ئەگەری وەلاتێ بریتانیا دانوستاندن د پارەداركرنا بازرگانیا پاوندی دا قەدەغەكرن تنێ بازرگانیا وی وەلاتی نەبت،و یا دووێ ئەو ژی دەستپێكا گوهارتنا تەرازوویا پێدانێ یا ئەمریكی بوو ژ بەرمایەی بۆ كێماتیێ،و دیسان زێدەبوون و بەلاڤبوونا زۆر یا دۆلارێ ئەمریكی ل ئەورۆپا و هندەك وەلاتێن دی،و ئەڤە بوونە ئەگەر دۆلارێ ئەمریكی رۆلەكێ گرنگ ئافراندی و بوویە ئەگەر وەك یەكەیەكا نێڤ دەولی بێتە بكارئینان د پارەپێدانا نێڤ دەولی دا،دیسان هندەك ڤەكۆلینێن دی دیار دكن ڤەلڤینا دناڤ بانكێن ئەمریكی دا پەیدابووی و ب ئاراستەیێ ڤەكرنا تایان رابووین ل ئەورۆپا و زێدەیا داخوازێ لسەر دۆلارێ ئەمریكی د كریارێن نێڤ دەولی دا هەتا گەهشتیە وی رادەی بێتە ناسكرن ب (دۆلارێ ئەورۆپی)، هەروەسان ئازادبوونا بازرگانیێ دیسان ئەگەرەكێ دی یێ بهێز بۆ پارەداركرنا نێڤ دەولی پەیداببت و دۆلار ب زێدەی بێتە بكارئینان دناڤا وەلاتان دا و باشترین نموونە ژی د سالا (1963)ێ دا بتنێ ل نەه وەلاتێن ئەورۆپی (9.3) ملیار دۆلار دراڤێ ئەمریكی ژ دراڤێن بیانی بوون لدەف وان،لێ دسالێن نوتان دە زێدەهیەكا زۆر و یا بترس د قەبارێ بەنكێن نێڤ دەولی دا پەیدا بوو و ئەو ژی دیسان ژ ئەنجامێ راكرنا سنورداركرنان لسەر تەڤگەرا زڤرۆكا سەرمایەی دگەلەك وەلاتان دا، وبلندبوونا بهایێ پەترۆلێ و هەلوەشانا رێككەفتنا بریتون وودز د سالا (1974)ێ دا ب ئارمانجا ئاڤاكرنا پەیوەندیێن بهێز دناڤبەرا هەردوو بازارێن ئەمریكی و بازارێ ئەورۆپی یێ دراڤی و ب تایبەتی ژی رێژا مفایی، و زێدەكرنا قەبارێ قەران ژلایێ بازارێن ئەورۆپی یێن دراڤان،هەژی یە بێژین گەلەك ڤەكۆلەران گرنگیا پارەپێدانا نێڤ دەولی كریە بۆ وەلاتێن پاشكەفتی مینا:بیردوزا (هارود و دومار) دیار كریە گرێدانەك هەیە دناڤبەرا بەرهەمێ نشتیمانی و ئاستێن وەبەرهێنانا سەرمایەی و سەرمایەیێ بیانی دێ ئێتە بكارئینان وەك رێیەك بۆ گەشەكرنا وەرارا پێتڤی ب رێیا وەرگرتنا قەران،لێ جیێ داخێ یە لشوونا مفا وەرگرتن ژ دراڤێن بیانی و وەبەرهێنانا بیانی و پارەپێدانا نێڤ دەولی ل وەلاتێن پاشكەفتی ژبەر ڤان خالان هاوسەنگی دناڤبەرا دابینكرن و بەردەستكرنا دراڤی دگەل وەبەرهێنانێ پەیدا نابت ئەو ژی: بەتالی ب هەموو جۆرێن خۆڤە،هلگرتنا دراڤی دگەنجینەیان دە و بێ بەهركرنا دەزگەهێن دارایی ژێ،خەرجكرنا بێ هزر یا دراڤێ بیانی،بكارئینانا دراڤێ بیانی نەبژیرانە،رەڤین ژ دانا باجێ، كێشانا دراڤی بۆ وەلاتێَن بیانی ب رێیێن نە یاسایی،ل داویێ مەرەم ژڤێ گۆتارێ ئەو نی نە كو باشترین چارەسەری بۆ پارەداركرنا نێڤ دەولی تنێ وەرگرتنا قەرانە،لێ كێشانا سەرمایەیێ وەلاتێن بیانی باشترین رێیە ئەو ژی پشتی سەقامگێریا سیاسی ل دەستپێكێ و پاشی سەقامگێریا ئابووری و دارایێ پەیدا ببت،دا كۆمپانی و وەلاتێن بیانی بكارن وەبەرهێنان و دانا كاری یا سەرمایەیێ خۆ لناڤا وەلاتێن هەژار بكاربینن و ئاراستەیێ گەشەكرنا ئابووری بگهۆرن بۆ باشتر.
تُتاح هذه الصورة أيضا في: کوردی
